G.Ahmedzade ♫ ♩ ♬
воскресенье, 9 августа 2015 г.
Informatika -kitab-cavablar
1.İnformasiya cəmiyyəti , İC (en.
Information Society, ru. Информационное
общество)
1. Elə cəmiyyətdir ki, burada əhalinin böyük
hissəsi müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə informasiyanın,
ən əsası isə onun ali forması olan biliyin istehsalı, saxlanması, emalı və ötürülməsi
ilə məşğul olur.
2. IC postsənaye cəmiyyətinin konsepsiyasıdır; istehsalatın əsas məhsulunu informasiya və
bilik təşkil edən sivilizasiyanın inkişafının yeni tarixi fazasıdır.
İnformasiya cəmiyyətinə xas olan münasibətlər informasiyalaşdırma prosesinin uğurlu başa çatdırılması nəticəsində formalaşır.
İC-nin fərqləndirici cəhəti:
·
daxili məhsulların axınında informasiya kommunikasiyalarının,
məhsullarının və xidmətlərinin payının artması;
·
insanların effektiv informasiya qarşılıqlı əlaqələrini,
dünya informasiya resurslarına müraciətlərini təmin edən və onların informasiya
məhsullarına və xidmətlərinə olan tələbatlarını təmin edən qlobal informasiya fəzasının
yaradılmasıır.
2.İnformasiya təhlükəsizliyi
İnformasiya təhlükəsizliyi (en. Information
Security, ru. Информационная безопасность) – informasiya və ona
xidmət edən infrastrukturun sahibi və ya istifadəçilərinə ziyan vurmağa səbəb
olan təbii və ya süni xarakterli, təsadüfi və ya qəsdli təsirlərdən informasiya
və ona xidmət edən infrastrukturun mühafizəli olmasıdır. [1]
İnformasiyanın
mühafizəsi – informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Təhdid dedikdə kiminsə maraqlarına ziyan vurmağa səbəb ola bilən
potensial mümkün hadisə, şərait, hərəkət, proses və s. nəzərdə tutulur. İnformasiya təhlükəsizliyinin üç aspekti
1. əlyetənlik − yolverilən vaxt ərzində tələb olunan informasiya resursunu,
informasiya xidmətini əldə etmək imkanı;
2. tamlıq − informasiyanın əvvəlcədən müəyyən edilmiş şəkil və keyfiyyəti
saxlaması xassəsi;
3. konfidensiallıq − informasiyanın icazəsiz girişlərdən məxfi saxlanılması xassəsidir.
3. Elektron sənəd və elektron imza
Elektron imza (en. Electronic signature, ru. Электронная подпись) –
elektron formada olan verilənlər yığımıdır, digər verilənlərlə (elektron
sənəd, proqram faylları və s.) məntiqi
əlaqəli olur və bu verilənlər yığımını
yaradan (generasiya edən) şəxsi birqiymətli identifikasiya etməyə
imkan verir.[1]
Elektron rəqəm imzası (en. Digital signature, ru. Электронная цифравая
подпись)
1. Elektron imzanın növlərindən biridir,
asimmetrik şifrələməyə əsaslanan texnologiyadan ibarətdir. Rəqəm imzası konkret
məlumata ( mətnə, fayla və ya ixtiyari uzunluqlu istənilən bitlər yığımına) məlumatın müəllifliyindən imtinanın qeyri-mümkünlüyünə zəmanət kimi şərtləri təmin
etməyə imkan verən qeyd olunmuş (sabit) uzunluqlu informasiya blokudur.
2. Fiziki şəxsin əllə yazılmış imzasının
analoqu olub, bağlı ERİ açarından istifadə etməklə elektron verilənlərin kriptoqrafik dəyişmə nəticəsində
simvollar ardıcıllığı kimi təsvir edilir. Bağlı ERİaçarı açıq ERİ açar istifadəçisinin informasiyanın tamlığını və dəyişməzliyini təyin etməyə şərait yaradır.
6.İnformatika
kursunun məqsədi.
İnformatika
fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini,
məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli
düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik
qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları
kompyuter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir.
Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan
intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə
olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin
əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi
sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompyuterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə,
eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq
dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə
sahəsində vərdişlər aşılamaqdır.
7.İnformatika elminin predmeti.
İnformatika fənni informasiyanın toplanması, saxlanması, işlənməsi
(emalı), ötürülməsi və bu proseslərdə istifadə edilən kompüterlər və digər
qurğuları öyrənir.
İnformatikanın üç əsas tərkib hissəsi vardır:
1.
Texniki təminat – EHM-lar və qurğular (Hard Ware);
İnformasiyanın toplanması, saxlanması, emalı və ötürülməsi üçün
istifadə edilən EHM-ları, digər qurğular, onların iş prinsipi, quruluşu və s.
öyrənilir.
2.
Proqram təminatı- (Soft Ware);
İstifadə edilən qurğuların idarə olunması, əlaqələndirilməsi,
informasiya emalı ilə əlaqədar proseslərin yerinə yetirilməsi və qoyulmuş məsələlərin həlli proqramları öyrənilir.
3.
Alqoritmlər və məsələnin EHM-də həlli üçün nəzəri üsullar (Brain
Ware).
“İnformatika” termini ilk dəfə XX əsrin
60-cı illərində fransız mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu
termin “informasiya” və “avtomatika” sözlərinin birləşdirilməsindən alınmışdır.
8.İnformatika
fənninin əhəmiyyəti və vəzifələri.
Informatikanın ən mühüm və
vacib fənlərdən biri kimi əksər dünya ölkələrinin təhsil sistemlərində öyrənilməsinə
xüsusi diqqət yetirilir. Informatika insanın zehni inkişafına kömək edir, məntiqi
təfəkkürün formalaşmasında, mühakimə və dərketmə qabiliyyətlərinin yüksəlməsində
əhəmiyyətli rol oynayır. İnformatika bir elm sahəsi kimi gündəlik həyatda, dəqiq
və humanitar elm sahələrinin inkişafında, texnika və müasir texnologiyaların təkmilləşdirilməsi
prosesində ortaya çıxan problemlərin həllində insanların yaxın köməkçisinə
çevrilir. İnformatika insanların elmi, praktiki biliklərinin genişlənməsində,
yeni ixtisaslara yiyələnməsində mühüm rol oynayır. İnsanlar
informasiya mədəniyyətinə, kompyuter savadına yiyələndikcə əmək bacarıqlarını
müəyyənləşdirir, gələcəkdə həyat şəraitini daha səmərəli qurmaq imkanı əldə
edirlər.
9.İnformatika fənninin əsas tərkib hissələri.
İnformatika fənni üzrə ümumi təlim
nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin etmək üçün fənnin əsas məzmununun zəruri
hesab edilən aşağıdakı tərkib hissələri mövcuddur: a)İnformasiya və informasiya
prosesləri. İnformasiya öyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında olan bilik və
məlumatları göstərir. Həmin biliklər müəyyən faktlar və onlar arasındakı
asılılıqlar şəklində ifadə olunur.
Formallaşdirma, modelləşdirmə,
alqoritmləşdirmə və proqramlaşdirma. Kompyuterlərdən
istifadə etməklə obyektin modelinin qurulması bir neçə zəruri mərhələləri əhatə
edir. Formallaşdırma mərhələsində tədqiqat
obyekti haqqında olan nəzəri fikirlər, müvafiq anlayışlar, əsas təsiredici
amillər, inkişaf göstəriciləri, asılılıqlar, qanunauyğunluqlar və s. əsasında
onun konseptual modeli qurulur. Konseptual modelin izahı riyazi simvolların
dilinə çevrilir: yəni obyektin riyazi modeli yaradılır. Riyazi modelin
reallaşdırılması üçün həll alqoritmi işlənilir və həmin alqoritm
proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə kompyuter proqramına çevrilir. Alınmış
kompyuter modelinə tədqiqat obyektinə aid real informasiyalar daxil edilir və nəticədə
obyektin informasiya modeli alınır. Məhz bu model imkan verir ki, müəyyən dəqiqliklə
obyektin vəziyyəti haqqında real situasiya öyrənilsin, onun nəticələri proqnoz
edilsin və müəyyən eksperimentlər aparılsın. Proqramlaşdırma dillərinin köməyilə
intellektual xüsusiyyətlərə malik olan bütün kompyuter proqramlarının
yaradılması da riyazi üsul və vasitələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Məhz
bu cür proqramların meydana gəlməsi ilə də süni intellekt anlayışı formalaşır
10. Elmi tədqiqat işlərinin
yerinə yetirilməsində IKT-nin rolu və yeri
Alim və mütəxəssislərin zəruri
elmi informasiyalarla vaxtında təmin edilməməsi elmin və sənayenin inkşaf
tempinin düşməsinə apara bilər. Bunun qarşısı isə yalnız ən yeni İKT-dan
istifadə etməklə, informasiya fondlarını elektronlaşdırmaqla almaq olar.
Əksər sahə və akademik elmi tədqiqat institutları, kitabxanaları, muzeyləri,
arxivləri kompyuterləşdirilmiş və İnternetə qoşulmuşdur. Bununla yanaşı bir çox məsələlərin həlli də
həyata keçirməlidir:
·
İnformasiya
resuslarının elektronlaşması;
·
Müasir
informasiya resuslarından alim və mütəxəssislərin sərbəst istifadə imkanı;
·
Rəqəm
kitabxanalar şəbəkəsinin yaradılması və sərbəst istifadə edilməsi;
·
ET-da
kompyuter modelləşdirmənin, statistik təhlil və s. kimi müasir tədqiqat
metodlarının tətbiqi;
·
Elmi
verilənlər bazasına girişin təmini;
·
Elmi
informasiyaların ümumiləşdirilməsi, sistemləşdirilməsi vasitələrinin işlənməsi;
·
İnformasiya
mərkəzləri və fondları arasında səmərəli əlaqənin qurulması;
·
Alim və
mütəxəssislərin müəlliflik hüququnun tanınması və qorunması;
·
Elektron
kəşflərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi və s.
11. İnformatikanin və IKT-nin
digər elm sahələrində tətbiqi
İnformatikanın son dövrlərdəki inkişafı onu
hesablama texnikasının köməyi ilə verilənlərin emalının üsul və vasitələri
haqqında olan texniki bir fənndən, nəinki texniki sistemlərdə, həmçinin təbiətdə
və cəmiyyətdə informasiya və informasiya prosesləri haqqında olan fundamental
elmə çevirdi. İnformatika həmçinin elmlər sistemində birləşdirici
funksiyasını yerinə yetirərək bir sıra yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına və
inkişafına səbəb olmuşdur. İnformatikanın çox tətbiq olunan sahələrindən biri
iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların
emalına xüsisi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyatın çox cəhətli
qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi digərlərindən daha nümunəvi xarakter
daşıyır.
Son illərdə isə informatika və ya informasiya
texnologiyaları demək olar ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə
tətbiq olunmağa başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri
formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika,
texniki informatika, geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika,
bioinformatika, aqrar informatika, tarixi informatika, sosial informatika,
hüquqi informatika, pedaqoji informatika, siyasi informatika, psixoinformatika
və s. kimi elmi sahələr əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir.
12. İnformatikanin,
hesablama texnikasi və ikt-nin meydana gəlməsi, təşəkkül tarixi və azərbaycandaki
müasir vəziyyəti
Bəşər sivilizasiyası
tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir
neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci inqilab yazının, ikinci - kitab
çapının, üçüncu - elektrikin, teleqrafin, telefonun, radio-televiziyanin,
dördüncü - mikroprosessorların, fərdi kompyuterlərin, İnternetin meydana gəlməsi
ilə əlaqədardır. Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı
1) kənd təsərrüfatı (aqrar), 2) sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə
daxil olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya
inqilabı ilə başlayir. İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan
kompyuterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və
arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf
tarixi də kompyuter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur. Həmin tarixə qısaca nəzər
salaq.
·
İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici
maşın hazırlamışdır;
·
1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab
əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;
·
1830-su ildə Çarlz Bebic (İngiltərə)
praqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal
kompyuterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur;
·
1930-su
ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompyuterlərin
yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir;
13.Fərdi komputerin əsas və əlavə qurğuları.
Sistem bloku:
Sistem bloku kompüterdə istifadə edilən texniki qurğuların əsas birləşmə qovşağı olub, daxilində iş üçün lazım olan ən əhəmiyyətli hissələr, xaricdə isə bloka qoşulan əlavə, xarici qurğular yerləşir. Kompüterin sistem blokuna xaricdən qoşulan qurğularına periferiya qurğuları deyilir. Periferiya qurğuları fərdi kompüterdə köməkçi əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə edilir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılırlar:
-verilənləri daxil edən qurğular (klaviatura, xüsusi manipulyatorlar, skaner və rəqəmli kameralar);
-verilənləri xaric edən qurğular (skaner, plotter);
-verilənləri saxlayan qurğular (strimmerlər, toplayıcılar və maqnitooptik qurğular);
-verilənləri mübadilə edən qurğular (faks-modemlər və şəbəkələr);
Masaüstü kompüterlərin sistem blokları üfiqi (desktop) və şaqulu (mini-tower, biq tower) formada istehsal edilirlər.
Sistem bloku daxilində yerləşən qida bloku xətdən alınan gərginliyi daxildəki qurğular arasında lazımi şəkildə bölüşdürür.
Ana lövhə kompüterin əsas hissəsi sayılır. Ana lövhə üzərində aşağıdakı elementlər yerləşir:
Sistem bloku kompüterdə istifadə edilən texniki qurğuların əsas birləşmə qovşağı olub, daxilində iş üçün lazım olan ən əhəmiyyətli hissələr, xaricdə isə bloka qoşulan əlavə, xarici qurğular yerləşir. Kompüterin sistem blokuna xaricdən qoşulan qurğularına periferiya qurğuları deyilir. Periferiya qurğuları fərdi kompüterdə köməkçi əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə edilir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılırlar:
-verilənləri daxil edən qurğular (klaviatura, xüsusi manipulyatorlar, skaner və rəqəmli kameralar);
-verilənləri xaric edən qurğular (skaner, plotter);
-verilənləri saxlayan qurğular (strimmerlər, toplayıcılar və maqnitooptik qurğular);
-verilənləri mübadilə edən qurğular (faks-modemlər və şəbəkələr);
Masaüstü kompüterlərin sistem blokları üfiqi (desktop) və şaqulu (mini-tower, biq tower) formada istehsal edilirlər.
Sistem bloku daxilində yerləşən qida bloku xətdən alınan gərginliyi daxildəki qurğular arasında lazımi şəkildə bölüşdürür.
Ana lövhə kompüterin əsas hissəsi sayılır. Ana lövhə üzərində aşağıdakı elementlər yerləşir:
-Mikroprosessor (MP)- kompüterində hesabi-məntiqi əməliyyatları
yerinə yetirir. Mikrosxem xüsusi qaydada hazırlanmış elektron sxemlər
toplusudur. -Çipset (mikroprosessor
dəsti)- kompüterin daxili qurğularını idarə etməklə yanaşı, ana lövhənin bütün
funksional imkanlarını təyin edən mikrosxem toplusudur;
-Şinlər- kompüterin daxili qurğuları arasında siqnalların ötürülməsini təmin edən naqillər yığımıdır;
-Əməli yaddaş- əməli yaddaş qurğusu- ( RAM-ƏYQ)- kompüter xəttə qoşulan zaman verilənlərin müvəqqəti saxlanılan mikrosxem toplusudur. Gərginlik kəsildikdə burada olan məlumatlar itir. Onun tutumu müasir kompüterlərdə bir neçə QB olur;
-keş yaddaş- əməli yaddaş ilə mikroprosessor arasında informasiya mübadiləsinin yüksəldilməsi məqsədilə istifadə edilən ifrat sürətli yaddaş qurğusudur.
-Şinlər- kompüterin daxili qurğuları arasında siqnalların ötürülməsini təmin edən naqillər yığımıdır;
-Əməli yaddaş- əməli yaddaş qurğusu- ( RAM-ƏYQ)- kompüter xəttə qoşulan zaman verilənlərin müvəqqəti saxlanılan mikrosxem toplusudur. Gərginlik kəsildikdə burada olan məlumatlar itir. Onun tutumu müasir kompüterlərdə bir neçə QB olur;
-keş yaddaş- əməli yaddaş ilə mikroprosessor arasında informasiya mübadiləsinin yüksəldilməsi məqsədilə istifadə edilən ifrat sürətli yaddaş qurğusudur.
14.Çap etmə qurğuları.
Printerlər
Printerlər bir-birindən: çapetmə üsuluna,
sıxlığma, sürətinə və çap rənginə görə fərqlənirlər. 1980-90-a illərdə
kompüterlər üçün ən çox yayılmış printerlər matrisli printerlər idi. Matrisli
printerlər ixtiyari simvolları və qrafik təsvirləri ağ-qara və rəngli (istifadə
edilən lentin rəngindən asılı olaraq) çap edə bilirlər. Matrisli printerlərin
qiyməti ucuz, cəldliyi isə yüksəkdir (mətn rejimində bir dəqiqədə 1 -6 səhifə,
qrafik rejimdə isə hər səhifəyə 5 dəqiqə vaxt sərf olunur). Mənfi cəhəti
ayrı-ayrı nöqtələrdən formalaşan şəkil və simvolların diskret quruluşlu olması,
çap keyfiyyətinin aşağı olması, iş zamanı səs salması və rəngli çap üçün az əlverişli
olmasıdır. Printerin əsas aktiv elementi xırda iynələrdir. Sadə modellərdə iynələrin
sayı 9-12 arasında, mürəkkəb modellərdə isə 18-24 arasında olur. Axınla işləyən printerlər iki növdə
olur: ağ-qara və rəngli. Printerin çapetmə sürəti ağ-qara rejim üçün səhifəyə
15-100 saniyə, rəngli rejim üçün isə 7 dəqiqəyə kimidir. Printerdə yüksək dəqiqliklə
təsvir almaq üçün yüksək keyfiyyətli kağızdan istifadə etmək lazımdır. Müasir
lazer printerləri üçün çapetmə sıxlığı 600-1200 dpi-dir. Bu printerlərin müsbət
cəhətləri səhifəni sətir-sətir deyil, bütövlükdə çap etməsidir. Mənfi cəhəti
isə qiymətiərinin baha olmasıdır.
15.Yaddaş və
onun növləri.İnformasiya vahidləri.informasiya daşıyıcısı.
İnformasiyanı yadda saxlamaq üçün yaddaş
qurğularından istifadə olunur. Yaddaş qurğuları funksiyalarına
görə müxtəlif olurlar:
·
Operativ
yaddaş (Random Access Memory
– RAM. Kompyuter söndürüldükdə operativ
yaddaşda (OY) olan informasiya silinir.
·
Daimi
yaddaş qurğusu (Read Only Memory
– ROM) – yalnız oxumaq üçün istifadə olunan
yaddaşdır. Burada kompyuterin əsas sistem proqram təminatı
olan BIOS saxlanılır.
·
Disketləri (floppi) oxuyan qurğu-
artıq istifadə olunmayan kiçik tutuma malik disketləri oxuyub-yazmaq üçün
qurğu.
·
Virtual yaddaş – yerinə yetirilən
proqram(lar)a tələb olunan OY-ın həcmi mövcud fiziki yaddaşdan çox olduqda
diskdə təşkil olunan operativ yaddaş. Məsələn, fiziki mövcud olan OY-ın həcmi
32 Mbayt olduğuna baxmayaraq o, 4 Qbayta qədər virtual yaddaşdan istifadə edə
bilər.
Müasir
kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7
bit kifayət edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8
bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda
saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük
informasiyaölçü vahidləri aşağıdakılardır:
8
bit= 1 Bayt
1024
Bayt= 1 KiloBayt (KB)
1024KB=1
Meqa Bayt(MB)
1024
MB=1QiqaBayt (QB)
1024
QB=1 TeraBayt(TB)
1024
TB=1 Petabayt (PB)
Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4 bayt və ya 32 bit ikiqat
söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz
adlanır.
16.Fayl və qovluq
anlayışı.Dİsklər.
İnformasiya
disklərdə fayllarda saxlanılır.Fayl-yaddaşın adlandırılmış bir hissəsidir.Fayllar
2 hissəyə bölünürlər:mətn və ikili fayllar.Hər bir proqram onu işə salan müəyyən
bir fayl əsasında qurulub.Belə fayllar istifadə faylları adlanırlar.Fayllar
quruluşca 2 yerə bölünürlər:faylın adı və genişlənməsi.Faylın adı 1-8,genişlənməsi
isə 1-3/4 simvoldan ibarət ola bilər.Faylın adı və genişlənməsi latın hərflərindən-böyük
və ya kiçik hərflərdən,aşağıdakı simvollardan ibarət
olmalıdır:_,-,$,#&,@,!,%,{,},~,^,`.DOS və Windows 3.1 əməliyyat sistemlərindən
başqa digər əməliyyat sistemlərində faylın adını 256 simvoladək uzatmaq
olar.Faylların aşağıdakı genişlənmə növləri vardır:
|
diskovod: yol \faylın adı
Hər bir fayl üçün onu qovluğa yazan rəmzlər vardır.Faylın
4 rəmzi olur:
- Read-only. Ancaq faylın oxunması üçün rəmzdir.Bu rəmzli faylların dəyişdirilməsi və silinməsi üçün bu rəmz silinməlidir.CD-də fayllar bu rəmzdə olur.
- Hidden. Gizli fayllar üçündür.Bu rəmzli fayllar gizli olur və görsənmir.Onların görünməsi üçün bu rəmz silinməlidir.
- System. Sistem faylları üçündür.Bu bir neçə əhəmiyyətli sistem faylları üçün istifadə olunur.Sistem faylları köçürülə bilmir.
- Archive. Arxivləşdirilən fayllar üçündür.Sistem faylları adətən arxiv rəmzli olur.Bu o deməkdir ki,faylın kopiyası arxivə yerləşdirilib.
17.Elektron
hesablama maşınlarının təsnifatı.
Hesablama
texnikasının inkişaf tarixinə uyğun olaraq elektron hesablama maşınlarını (EHM)
beş nəslə bölürlər. Bu nəsillər
element bazasına, proqram təminatlarına,
texniki və istismar göstəricilərinə
görə bir-birindən köklü surətdə fərqlənirlər.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid
edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az,
yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli
üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
Keçən əsrin sonuncu onilliyində inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində beşinci
nəslə aid hesablama maşınları barəsində müxtəlif layihələr irəli sürülmüş və işlənib hazırlanmışdır.
18.Komputerin struktur sistemi
və tərkibi.
Kompyuterin bütün hissələri
bir-biri ilə sistem şini vasitəsilə birləşmişdir. Şin – prosessorla yaddaş
arasında və ya giriş-çıxış qurğularının kontrollerləri (idarə sxemləri)
arasında verilənlərin və idarə siqnallarının ötürülməsini təmin edən naqillər
yığımından ibarətdir. Fərdi kompyuterlərdə sistem şini kimi
İSA (Industry Standardt Architecture), EISA (Extended Industry Standard
Architecture) PSI (Peripheral Component Interconnect bus) standardlarından
istifadə edilir. ISA şinlər: verilənlər (16 bit), ünvan (20 bit) və idarə
şinindən (8 xətt) ibarət olur. Fərdi kompyuterlərin əsasını prosessor və yaddaş
bloku təşkil edir. Prosessor hesab-məntiq qurğusundan və idarə qurğusundan ibarətdir.
İdarə qurğusu proqramdakı əmrləri qəbul edir və onların yerinə yetirilməsini təşkil
edir. Hesab-məntiq qurğusu isə hesablama əməllərini yerinə yetirir. Cari vaxtda
yerinə yetirilən proqramları və aralıq nəticələri yadda saxlamaq üçün əməli
yaddaş qurğusundan ( RAM - Random Access Memory) istifadə edirlər. Fərdi
kompyuterlərdə istifadə olunan xarici qurğuları (monitor, çap qurğuları, disk
qurğuları və s.) kompyuterə qoşmaq üçün kontrollerdən (idarə sxemi) istifadə
edirlər. Kompyuterlərdə ikilik say sistemindən istifadə edirlər. Bu say sistemi
iki rəqəmdən «0» və «1» -dən ibarətdir. İstənilən məlumat bu iki rəqəmin köməyi
ilə kodlaşdırılıb kompyuterin əməli və xarici yaddaş qurğusunda yerləşdirilə
bilər.
19.Kompüterin giriş və çıxış qurğuları.
Giriş – çıxış qurğularının koməyi ilə kompüterlər ətraf mühitlə əlaqədə olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mouse (sıçanı), skaneri, qrafiki planşeti (digitizer), web-kameranı, TV- tüneri və s. göstərmək olar.
Klaviatura – kompüterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur.
Mouse (sıçan) - kompüterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur. Yerdəyişdirmə vericilərdən (datçiklərdən) və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən qurğudur. ”Mous”-u hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini təmin edirik. Son dövrlərdə optik və radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mouse-dan geniş istifadə olunur.
Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur.
TV – tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Skaner – giriş qurğusudur.fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn , şəkil və qrafik məlumatları kompüterə daxil etmək üçündür.
Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.
Monitor çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.
Printer – kompüterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür.
Giriş – çıxış qurğularının koməyi ilə kompüterlər ətraf mühitlə əlaqədə olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mouse (sıçanı), skaneri, qrafiki planşeti (digitizer), web-kameranı, TV- tüneri və s. göstərmək olar.
Klaviatura – kompüterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur.
Mouse (sıçan) - kompüterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur. Yerdəyişdirmə vericilərdən (datçiklərdən) və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən qurğudur. ”Mous”-u hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini təmin edirik. Son dövrlərdə optik və radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mouse-dan geniş istifadə olunur.
Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur.
TV – tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Skaner – giriş qurğusudur.fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn , şəkil və qrafik məlumatları kompüterə daxil etmək üçündür.
Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.
Monitor çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.
Printer – kompüterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür.
20.Komputerin sistem və tədbiqi proqram təsnifatı.
Dünyada mövcud olan proqramlar 3 sinfə bölünür:
1. Sistem
proqramları
2. Tətbiqi
proqramlar
3. İnstrumental
proqramlar (Alqoritmik dillər).
Proqram təminatının əsas
hissələrindən olan sistem proqramları kompüteri idarə etmək üçündür. Sistem proqramlarına
daxildir:
2. Örtük
proqramları
3. Arxiv
proqramları
4. Antivirus
proqramları
5. Drayverlər(xarici
qurğuları birləşdirən)
6. Utilitlər
və s.
Əməliyyat sistemi kompüteri
idarə edən, kompüterin qurğularını bir-birinə bağlayan, kompüterlə istifadəçi
arasında əlaqə yaradan proqramlar toplusudur. Misal üçün: MS-DOS, Windows
95/98/NT/XP/2000/2003, Linux, Unix və s.
Örtük proqramları Əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək üçün yaradılan proqramlardır: Misal üçün: NC,Windows 3.1, Widows özü həm əməliyyat sistemidir həm də örtük proqramı.
Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların genişlənməsi .zip, arj, rar.
Antivirus proqramları kompüterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən və silə bilən, eyni zamanda virusların kompüterə daxil olmasının qarşısını alan xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky AYP və s.
Kompüter virusu özü kiçik həcmli ziyanverici proqram məhsuludur. Virus proqramları Antivirus proqramlarından bir addım qabaqda gedir.
Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları həyata keçirir.
Örtük proqramları Əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək üçün yaradılan proqramlardır: Misal üçün: NC,Windows 3.1, Widows özü həm əməliyyat sistemidir həm də örtük proqramı.
Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların genişlənməsi .zip, arj, rar.
Antivirus proqramları kompüterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən və silə bilən, eyni zamanda virusların kompüterə daxil olmasının qarşısını alan xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky AYP və s.
Kompüter virusu özü kiçik həcmli ziyanverici proqram məhsuludur. Virus proqramları Antivirus proqramlarından bir addım qabaqda gedir.
Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları həyata keçirir.
21.Hesablama qurğularının inkişaf tarixi.
XIX əsrin sonlarında bank, sığorta və ticarət
sahələri daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu sahələrdə yaranan uzun vaxt tələb
edən məsələlərin həlli üçün mexaniki və elektromexaniki qurğuların
yaradılmasına başlanıldı. 1875-ci idə rus alimi Odner dörd hesab əməlini yerinə
yetirən mexaniki arifmometr qurğusunu düzəldir. Bu qurğudan uzun muddət bank və
mühasibat sahəsində geniş istifadə edilmişdir. 1954-cü ildə yaradılan
kalkulyatorlar arifmometrlərin müasir sələfləridir. 1888-ci ildə amerikalı mühəndis
German Xollerit ilk elektromexaniki hesablama maşınını yaradır və ona
tabulyator adını verir. Bu qurğundan 1890-cı ildə ABŞ-da əhalinin siyahıya
alınmasında istifadə olunur. Alınmış nəticələri emal etmək üçün 500 işçinin
yeddi ilə yerinə yetirdiyi işi, Xollerit 43 əməkdaşla 43 tabulyator qurğusunun
köməyi ilə 1 ay müddətinə yerinə yetirməyə nail oldu.
22.Kompüterlərin nəsilləri.
“Kompüter”
ingilis sözü olub (Computer) hesablayıcı deməkdir. Hesablama maşınlarının əsas
prinsipləri Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q. Qoldsteyn və A. Beris tərəfindən
verilmişdir. İlk dəfə 1946-cı ildə ABŞ-da ENİAK adlı universal kompüterin
yaradılması bu nəzəriyyəni reallaşdırdı. Kompüter texnikasının yarandığı
vaxtdan hazırki dövrə qədər olan inkişafı nəsillərə bölünür.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az, yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az, yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
23.Proqram
təminatı təsnifatı.Xidmət proqramları haqqında.
Fərdi kompyuterin proqram təminatı – təlimatlar yığımından
ibarət olub, kompyuteri idarə edir və onun köməyi ilə lazım olan məsələni həll
edir. Proqram təminatı iki hissəyə bölünür: ümumi və tətbiqi. Ümumi proqram
təminatı hesablama sisteminin resurslarının düzgün bölünməsini və istifadə
edilməsini təmin edir. Tətbiqi proqram təminatı özündə istifadəçinin tətbiqi
programlar paketini birləşdirir. Bu proqramlar paketində istifadəçinin konkret
məsələsini həll edə biləcək proqramlar olur.
Ümumi proqram təminatının tərkibinə aşağıdakı
proqramlar daxildir.
·
əməliyyat sistemi;
·
proqramlaşdırma dilləri;
·
texniki xidmət proqramları.
Əməliyyat sistemi hesablama
prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə olunmasıni təmin edən
proqramlar toplusundan ibarətdir. Kompyuter işə salındıqda əməliyyat sistemi
başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o
digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda
kompyuterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların
təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir. Kompyuterlərdə bir neçə tip
əməliyyat sistemlərindən istifadə edirlər: MS DOS, OS/2, Windows 9x, Unix və s.
Fərdi kompyuterlərdə əsasən Windows XP (2003-cü
ildə yaradimışdır) əməliyyat sistemi proqram təminatından geniş istifadə
olunur. Windows XP çoxməsələli əməliyyat sistem olub, qrafiki pəncərə
istifadəci interfeysinə malikdir.
Proqramlaşdırma
dilləri proqram modullarından ibarət olub, məsələnin həll
mərhələsinə hazırlığını təmin edir. Proqramlaşdırma dilləri iki hissəyə
bölünür: aşağı səviyyəli dillər (Assembler, Avtokod və s.), yüksək səviyyəli
dillər (Fortran, Alqol, Kobol, Basic, Pascal, Ci və s.). Aşağı səviyyəli
proqramlaşdırma dillərində hər operatora bir maşın əmri uyğun gəlir. Bu dildə yazılan proqram az yer tutur və tez
yerinə yetirilir. Aşağı səviyyəli dillərdən sistem proqramçılar istifadə edir.
Yuxarı səviyyəli proqramlaşdırma dillərində hər operator bir neçə maşın əmri
ilə əvəz edilə bilər, bu isə yaddaşda çox yer tutur. Yüksək səviyyəli dillərdən
isə tətbiqi proqramçılar istifadə edir. Tətbiqi proqram paketi (TPP) –
istifadəçinin müəyyən sinif məsələlərini həll etmək üçündür. Bu
proqram paketləri istifadəçinin aşağıda göstərilən işlərini yerinə yetirir:
·
mətnlərin
emalı (Lexicon, ChiWriter, Word və s.)
·
elektron
cədvəllərin emalı (Excel, Lotus və s.)
·
verilənlər
bazasının idarəsi (Fox Pro, Paradox, Access və s.)
·
kommunikasiya
(Internet Explorer, Netscape Communicator)
24.Xidməti
proqramlar.
Fayl və
qovluqların arxivləşdirilməsi
Arxiv proqramları (Arxivatorlar) fayldakı
informasiyları sıxmaqla onların arxivləşməsini yerinə yetirir. Sıxma dərəcəsi asılıdır:
1. İstifadə olunan arxivatordan.
2. Sıxma üsulundan.
3. Faylın tipindən.
Arxivləşdirmənin iki səbəbi var:
1. İnformasiyanın qorunması (faylın rezerv surətini
yaratmaqla)
2. Fayllar üçün ayrılmış yerdən səmərəli
istifadə.
Antivirus proqramları
Virusları aşkar və ləğv etmək
üçün antivirus proqramlarından istifadə edilir. Antivirus proqramları
funksiyalarından asılı olaraq aşağıdakı tiplərə bölünür:
1.
Proqram-həkim
– tapır və müalicə edir: Dr. Solomon, Norton AntiVirus, Doctor Web, Aidstest,
AVP, AntiViral Toolkit Pro Scaner.
2.
Mühafizəçi
proqramlar – RAM-da yerləşir, yalnız tapır: AntiViral Toolkit Pro Manitor.
3.
Detektor
proqramlar – yalnız onlara məlum virusları tapır.
4.
Revizor
proqramlar – sistemin ilkin vəziyyəti ilə yükləmədən sonrakı vəziyyəti müqaisə
edilir.
Tərcümə
proqramları
Tərcümə proqramları iki cür olur:
1.
Sözbəsöz tərcümə proqramları – Polyglot, Dilmanc
(az-eng), Magic Gooddy, Lingvo, Socrat.
2.
Mətnin ümumi tərcüməsi – PROMT XT Family, COKPAT
Интернет 3.0 və
s.
25.Disklərin
Deqfraqmentasiyası,formalaşdırılması və təmizlənməsi.
1.Proqramların
icrasını sürətləndirmək üçün proqram fraqmentləri saxlanılan klasterləri
“toplamaq” və imkan daxilində diskdə bir- birinə daha yaxın birləşdirmək
lazımdır. Bu proses diskin defraqmentləş
dirilməsi-
defraqmantasiya adlanır. Diskdə saxlanılan istənilən informasiya zaman keçdikcə
fraqmentləşdiyi üçün ən azı bir neçə ayda bir dəfə defraqmentləşdirmə əməliyyatını
aparmaq lazımdır.
Disklərin
defraqmentləşdirilməsi üçün Windows XP sistemində xüsusi utilit – Дефрагментация
proqramı nəzərdə tutulur. Bu proqram diskdə saxlanılan faylları elə
nizamlayır ki, diskin müxtəlif hissələrinə səpələnmiş fayl hissələri bir yerdə
toplanmaqla diskin yalnız bir hissəsində ardıcıl yerləşərək saxlanılır. Bundan əlavə
defraqmentasiya əməliyyatı prosesindəki diskdəki boş yerlər birləşərək bütöv
disk sahəsi (yaddaş oblastı) əmələ gətirir ki, bu da gələcək də yeni yazılan
faylların diskdə müxtəlif hissələrlə (fraqmentlər şəklində) saxlanma ehtimalını
azldır. Defraqmentasiya proqramını həm də Baş menyudan icra etmək olar. Bunun
üçün baş menyunun Пуск
siyahısına daxil olan Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные- Дефрагментация
диска əmrini
seçmək lazımdır. Bu halda müvafiq dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.
2. Uzun
müddət kompüterlə işləyərkən müxtəlif fayl obyektlərinin ardıcıl olaraq
saxlanması nəticəsində diskin təmamilə doldurulması və bu diskdə boş yerin
qalmaması təhlükəsi yarana bilər. Bu zaman əməliyyat sistemi məlumat verir ki,
diskdə boş yer yoxdur. Belə hallarda sistemdə istifadə olunmayan lazımsız
proqram və faylları əl ilə ləğv edərək diskdə müəyyən sahəni təmizləmək olar.
Bununla yanaşı diskləri ən sadə üsulla təmizləmək üçün sistemdə xüsusi utilitdən
istifadə edilir- Очистка диска Diskdə boş yerin olmadığı barədə
sistem məlumatı üzərində mausun sol
düyməsi
basılarkən Очистка диска
proqramı avtomatik icra olunur. Ümumiyyətlə isə bu proqram əl ilə icra
etmək üçün Baş menyunun Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные bəndinə daxil olan Очистка диска əmrini seçmək lazımdır. Bu halda
ekranda Очистка диска
adlı dialoq pəncərəsi açılır. Bu dialoq pəncərəsində təmizlənmək üçün nəzərdə
tutulan disk seçilir və OK düyməsi basılır. Nəticədə proqram sistemi təhlil edərək
növbəti dialoq pəncərəsində müəyyən həcmdə disk sahəsini boşalda biləcək
faylların siyahısını əks etdirir.
3. Diskin
formatlaşması diskin yazı və oxuma üçün hazırlanması deməkdir. «Мои документы» qovluğu açılır, disk(disket) göstərilir →
kontekst menyuda «Форматировать…» → «Формат Диск…» dialoq pəncərəsi açılır → Начать (Start).
Formatlaşma
zamanı disketdəki bütün informasiyalar silinir, disk cığır və sektorlara
ayrılır. Dialoq pəncərəsində formatlaşmanın bir-neçə üsulundan istifadə etmək
mümkündür:
«Быстрое» – diskdə bütün informasiya
silinir, yalnız bir dəfə format olunmuş disklər üçün nəzərdə tutulur;
«Использовать сжатие» – NTFS ilə dəstəklənir;
«Создание загрузочного диска» – MS-DOS
sistemi diskdəki bütün informasiyanı silir və oraya sistem fayllarını əlavə
edir.
28.Verilənlərin arxivləşdirilməsi.
Əgər biz kompüterimizdə olan və bizə lazım
olan proqramları bir qovluqda saxlayırıq və gündə bir dəfə və yaxud həftədə bir
dəfəbu qovluqun cari durumunun sürətini CD-Diskə köçürdürük.Bu məqsədlə Windows
9x-də xüsusi xidməti proqram var-Verilənlərin arxivləşdirilməsi (backup).
1.
Məsələn Verilənlərin arxivləşdirilməsi
(backup)proqramını işə salmaq üçün Пуск
Программь Стандартнье Служебниь
proqrammı
Aрхивация
данньх (backup)
2 .Proqramın pəncərsi iki hissədən ibarətdir.
Sol paneli –qovluqlar panelidir.
Sağ paneli- tərkib panelidir.
3. Lazım olan diski sol paneldən
seçilir,sonra(+)işarəsini seçirik.
Bu halda diskin tərkibi ekrana çıxır.
4. Ekplorer proqramında fərqli olaraq ,hər
obyektin (diskin,qovluqun,faylın)yanında işarə qoymaq üçün yer var.Obyektin
yanına bu işarəni qoymaq –o deməkdirki,bu obyekti rezerv obyektinin tərkibinə
salırıq.
5. Məsələn,əgər biz C:-\Moy dokumenti qovluqunun rezerv sürətini çıxartmaq istəyirik,onda
bu qovluqunyanında həmin işarəni qoyuruq.
6. Arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulmuş qovluqu
seçdikdən sonra Dalee düyməsini basırıq və rezerv sürətin yerləşdirilməsi nəzərdə
tutulmuş qurğunu seçirik.
7.
Qurğunu (qovluqu)seçdikdən sonra Начать архивацию düyməsini basırıq.
8.Название архива dialoq pəncərəsində istədiyimiz
adı daxil edə bilərik. Lazım bilərsə hətta parol da verə bilərik ,əgər arxivin
kənar şəxs tərəfindən açılmasını istəmirik.
9.Arxivləşdirmə
prosesini işə salmaq üçün OK düyməsini
basırıq.
29.Virusların təsnifatı və virusa qarşı
proqram vasitələri.
Kompüter
virusları təxminən 1980-ci illərin əvvəllərində meydana çıxmışdır. «Kompüter
virusu» termini 1984-cü ildə ABŞ-da keçirilən informasiya təhlükəsizliyi üzrə
7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən işlədilmişdi. Kompüter viruslarının ümumi
qəbul edilmiş tərifi yoxdur. Biz aşağıdakı tərifdən istifadə edəcəyik.
Kompüter virusu – elə proqramdır ki, özünü təxminən bioloji virus kimi
aparır: çoxalır, maskalanır və ziyanlı təsirlər göstərir. Antivirus proqramlarının növləri. Viruslarla mübarizə
proqramlarının bir neçə növü var - skanerlər (başqa adı: faqlar, polifaqlar),
disk müfəttişləri (CRC-skanerlər), rezident monitorlar və immunizatorlar.
Skanerlər.
Antivirus skanerlərin iş prinsipi faylların və sistem yaddaşının yoxlanmasına və
onlarda məlum və ya yeni (skanerə məlum olmayan) virusların axtarışına əsaslanır.
Disk müfəttişləri. Disk
müfəttişlərinin (CRC-skanerlərin) iş prinsipi diskdə olan fayllar və sistem
sektorları üçün CRC-cəmlərin (nəzarət cəmlərinin) hesablanmasına əsaslanıb.
Rezident monitorlar. Rezident
monitorlar - daim operativ yaddaşda yerləşən və disklə və operativ yaddaşla
aparılan əməliyyatlara nəzarət edən proqramlardır. Məhz bu proqramlar sistemin
real yoluxma anına kimi virusu aşkarlamağa imkan verir (əvvəlki ikisindən fərqli
olaraq).
İmmunizatorlar.
İmmunizatorların iki növü var: yoluxma barədə məlumat verən immunizatorlar və hər-hansı
növ virusla yoluxmanın qarşısını alan immunizatorlar.
30.Əməliyyat
sistemi.əsas və əlavə funksiyaları,əməliyyat sisteminin təsnifatı.
Əməliyyat sistemi (en. Operating
System (OS)) – hesablama prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə
olunmasını təmin edən proqramlar toplusundan ibarətdir.
kompyuter işə salındıqda əməliyyat
sistemi başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir
və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni
zamanda kompyuterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi,
qırılmaların təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir.
Əməliyyat sistemi kompyuter avadanlığının
istifadəsini (avadanlığların idarə etməsini, informasiyanın daxil edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin
redaktəsini, başqa proqramların istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün
edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ən öncə kompyuterin sabit yaddaşındanəməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin
əməliyyat sistemi altında çalışır.
Əsas funksiyalar:
·
Proqramların əməliyyat
yaddaşına köçürülməsi və onların tətbiqi
·
Standartlara cavab
verən informasiyanın daxil
edilməsi və çıxarılması qurğularının istifadəsinin mümkün edilmasi
·
kompyuterin əməli
yaddaşının idarə edilməsi
·
kompyuterin sabit
yaddaşının idarə edilməsi
·
İstifadəçi ilə kompyuter arasında qarşılıqlı əlaqənin
yaradılması
Əlavə funksiyalar:
·
Bir
neçə əməliyyatın parallel olaraq yerinə yetirilməsi
·
Proseslər
arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması
·
Kompyuterlər
arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması(şəbəkə)
·
Sistemin
sıradan çıxmağının, informasiyanın itirilməsinin/ikinci şəxsin əlnə keçməsinin
qarşısının alınması
·
Qoşulmaların idarə
edilməsi
Əməliyyat
sisteminin təsnifatı.
Əməliyyat sistemi hesablama sisteminin
tipindən (əsasən prosessorların tipi, onların sayı
və arxitekturası nəzərdə tutulur) asılı olaraq hesablama sistemi resurslarından
istifadənin effektivliyini təmin etməlidir. Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı
növləri mövcuddur:
·
sistemlə eyni vaxtda
işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçili, çoxistifadəçili;
·
sistemin idarə olunması
ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin sayına görə: birməsələli,
çoxməsələli;
·
prosessorların
sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;
·
prosessorun
mərtəbələrin sayına görə: 8 – mərtəbəli, 16 – mərtəbəli, 32 – mərtəbəli, 64 –
mərtəbəli;
·
interfeysin
tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;
·
informasiya
emalı rejminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real vaxt miqyaslı;
·
resurslardan
istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.
35.Say
sistemləri.
Biz indiyə kimi proqramlarımızda
yalnız onluq ədədlər və ascii simvollardan istifadə etdik. Proqramlaşdırmada,
xüsusilə, sistem proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləyərkən, 16-lıq
(hexal) say sistemləri ilə işləmək daha məsləhətdir. Bəzən isə, bit
əməliyyatları (irəlidə) yerinə yetirərkən, ədədlərin ikili say sistemindəki
halı ilə işləmək lazım gəlir. Bir proqramçı kimi, say sistemlərinin mahiyyətini
bilmək, bir say sistemindən digərinə keçməyi bacarmaq mühümdür.
Gəlin, bu məsələlər ilə məşğul olaq.
İkili say sistemi
Adından da göründüyü kimi, ikili say
sistemində bütün ədədlər cəmi 2 rəqəm: 0 və 1 vasitəsilə ifadə olunur. İkili
ədədlərə misal olaraq, 0001010010, 1111, 011001111, 0, 11 və
s. misal göstərmək olar.
Aşağıdakı qaydadan istifadə etməklə,
verilmiş ikili ədədi onluq ədədə çevirə bilərik. Tutaq ki, hər hansı [x(n)][x(n-1)][x(n-2)]...[x2][x1] ikili
ədədi verilmişdir. Burada hər bir x(k), 1<=k<=n 0 və ya
1 qiyməti ala bilər. İkili ədədi onluq ədədə çevirmək üçün aşağıdakı düsturdan
istifadə edirik.
onluq_eded = x(n)*2^(n - 1) +
x(n-1)*2^(n-2)+ ... x(2)*2^1 + x(1)*2^0;
Burada 2^k ifadəsi
2 üstü k mənasını verir, yəni 2*2*2 ... *2 k dəfə.
Misal üçün, 1000101001 ikili
ədədini onluq ədədə çevirək. Burada rəqəmlərin sayı = 10. Ona görə yazırıq:
1000101001 = 1*2^9 + 0*2^8 + 0*2^7 +
0*2^6 + 1*2^5 + 0*2^4 + 1*2^3 + 0*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0
1000101001 = 1*2^9 + 1*2^5 + 1*2^3 +
1*2^0 = 512 + 32 + 8 + 1 = 553
Başqa bir ikili ədədi onluq ədədə
çevirək, 00000100111101. Bu halda rəqəmlərin sayı 15-dir.
İlk rəqəmlər 0 olduğundan, onların
2-nin üstünə hasili 0 edəcək. Ona görə onları buraxa və birbaşa 1 ilə başlayan
rəqəmlərdən hesablamanı apara bilərik.
00000100111101 = 1*2^8 + 0*2^7 +
0*2^6 + 1*2^5 + 1*2^4 + 1*2^3 + 1*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0 =
= 256 + 32 + 16 + 8 + 4 + 1 = 317
Qalıqları sondan əvvələ düzsək,
alarıq: 100011
Başqa
bir misal, 1378 onluq ədədini ikili ədədə çevirək:
37.Alqortim
və proqramlaşdırma anlayışı,alqoritmin xassələri,təsvir vasitələri,tipləri.
Alqoritm – latınca qayda-qanun deməkdir.
Alqoritm sözü IX əsrin məşhur özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd İbn Musa əl-Xarəzminin
(yəni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) adının latın hərflərilə olan “alqoritmi”
yazılışıyla bağlıdır. Əl-Xarəzminin yazdığı traktatın XII əsrdə latın dilinə tərcümə
olunması sayəsində avropalılar mövqeli say sistemi ilə tanış olmuş, onluq say
sistemini və onun hesab qaydalarını alqoritm adlandırmışlar.Proqram - maşının addım-addım yerinə yetirəcəyi
təlimatlar və yaxud əmrlər toplusudur. Hər bir proqram tərtib edilərkən müəyyən
bir alqoritmdən istifadə edilir. Yəni, proqram hər bir alqoritmi maşının başa
düşəcəyi formada ifadə edir. Başqa sözlə proqram – maşının girişinə verilən
informasiyaları çıxış informasiyalarına çevirən, xüsusi şəkildə tərtib olunmuş
sonlu sayda ardıcıl əmrlərdən ibarət alqoritmdir.
Alqoritmin xassələri
Məsələnin maşında
həlli üçün tərtib edilən alqoritm bir çox şərtləri ödəməlidir. Bu şərtlərə alqoritmin
xassələri deyilir. Həmin xassələr aşağıdakılardır:
1. Alqoritm sonlu sayda mərhələdən
sonra qurtarmalıdır. Buna, alqoritmin sonluluq xassəsi deyilir.
2.
Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli
təyin olunmalıdır. Bu alqoritmin müəyyənlik xassəsidir.
3.
Alqoritmin müəyyən sayda giriş qiymətləri (məsələnin başlanğıc şərtləri)
olmalıdır. Bu şərtlər proqram icra olunmamış və ya olunduqca maşına daxil edilə
bilər.
4.
Alqoritmin yerinə yetirilməsi nəticəsində giriş qiymətlərindən
asılı olan bir və ya bir neçə çıxış qiymətləri alınmalıdır.
5.
Alqoritm sadə və səmərəli olmalıdır, yəni alqoritmin nəticəsi
(cavabı) mümkün qədər sadə əməliyyatlar vasitəsilə və ən qısa yolla
alınmalıdır.
6.
Alqoritm ümumi olmalıdır, yəni müəyyən məsələ üçün tərtib olunmuş
alqoritm, həmin tipdən (sinifdən) olan bütün məsələlər üçün yararlı olmalıdır.
Bu alqoritmin kütləvilik xassəsidir
Alqoritmin təsvir vasitələri
Alqoritmi mümkün qədər əyani şəkildə göstərmək üçün aşağıdakı təsvir
vasitələrindən istifadə olunur:
1.
Adi dildə;
2.
Blok-sxemlə;
3.
Alqoritmik dildə.
1.
Alqoritmin adi dildə təsviri (nəqli). Bu zaman əməliyyatlar, icra
olunacaq hərəkətlərin nəqli şəkildə ardıcıl sadalanması kimi verilir. Məsələn,
konfenin hazırlanmasını ifadə edən alqoritmin təsviri buna misal ola bilər.
2.
Alqoritmin blok-sxem təsviri. Mürəkkəb alqoritmlərin təsviri
zamanı blok-sxemlərdən istifadə olunması daha geniş yayılmışdır, çünki bu halda
alqoritmin blok-sxem şəklində təsviri daha əyani olur. Bu
zaman, adətən alqoritmin bir addımına bir blok uyğun olur. Lakin bir blokda bir
neçə eyni tipli mərhələ və ya bir mərhələ bir neçə blokda təsvir oluna bilər.
Alqoritmin tipləri
Xətti alqoritmlər sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl əməliyyatlardan
ibarət olur və onlar yazıldığı ardıcıllıqla da icra olunur.
Budaqlanma alqoritmlərin tərkibində bir və ya bir
neçə məntiq mərhələsi olur. Bu mərhələdə müəyyən kəmiyyətlərin hər hansı bir şərti
ödəyib-ödəmədiyi yoxlanılır və ona uyğun olaraq sonrakı gedişin istiqaməti
seçilir.
Proqramlaşdırmada tez-tez eyni əməliyyatlar qrupunun çoxlu sayda təkrar
olunması lazım gəlir. Bu halda dövr alqoritmindən istifadə olunur. Dövrlər sadə və mürəkkəb olur.
41.Proqramlaşdırma dilləri.
Proqramlaşdırma dilləri adi dillərdən
“sözlərin” (ancaq translyatorun başa düşdüyü) sayına və əmrlərin ciddi yazılış
qaydasına görə fərqlənir. EHM-də proqram yazmaq üçün istifadə olunan
formallaşmış dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir.
Istənilən proqramlaşdırma dilinin əsas
elementləri bunlardır: dilin əlifbası, sintaksisi və semantikası. Dilin
əlifbası dedikdə, həmin dildə işlənən bütün simvollar nəzərdə tutulur.
Sintaksis- əlifbada olan simvollardan dilin ayrı-ayrı konstruksiyalarının
(komandaların, operatorların) düzəldilməsinin formal qaydalarıdır. Bu qaydalar
müxtəlif həll alqoritmlərini proqramlaşdırmağa imkan verir.
Semantika - dilin bu və
ya digər sintaksis konstruksiyalarının təsviridir..
Translyator və kompilyatorlar. Proqramlaşdırma
dili vasitəsilə hazır proqram yox, ancaq qurulmuş alqoritmi təsvir edən mətn
yaradılır. İnsanın başa düşdüyü dildə olan bu proqram maşının başa düşdüyü dilə
çevrilməlidir. Bunun üçün kompüterdə translyatorlar və kompilyatorlar olur.
44.Əməliyyat
sistemləri.
Macintosh - qısaca Mac olaraq tanınır və adını Macintosh alma növündən
alır.Mac personal komputerlər istehsal edən Apple Computer İnc. şirkətinin
bir məhsulu olan əməliyyat sistemidir.Macintosh-un istehsalına 1984-cü ildə
başlanılmışdır.Onu da qeyd edək ki,Apple şirkəti siçan və qrafik interfeysdən
ilk dəfə istifadə edən
UNİX - 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən Bell Laboratori- yalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir.UNİX törəməli əməliyyat sistemləri çox prosessorlu bahalı komputerlərdən bir prosessorlu sadə ev komputerlərinə qədər bir çox cihaz üzərində işləyə bilən test edilmişsistemlərdir.
Linux - UNİX-ə texniki mənada bənzəyən redaktə qabiliyyətli müstəqil bir əməliyyat sistemidir. Linux hər hansı bir komputer sistemində problemsiz işləmə qabiliyyətinə malikdir. Çox geniş bir təchizat dəstəyinə malik olan Linux netbuk,noutbuk,server komputerləri,is stansiyaları,ağıllı telefon,stolüstü komputerlər kimi hər bir platformada tam bir uyğunlaşma içərisində işləmək qabiliyyətinə malikdir..
Palm OS - Garnet OS kimi də tanınan Palm mobil əməliyyat sistemi 1996-cı ildə PDA-lar üçün Palm İnc şirkəti tərəfindən istehsal edilməyə başlanılmışdır.Palm OS əllə toxunula bilən (touchscreen) qrafik istifadəçi interfeysi ilə asan istifadə olunması üçün istehsal edilmişdir.
UNİX - 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən Bell Laboratori- yalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir.UNİX törəməli əməliyyat sistemləri çox prosessorlu bahalı komputerlərdən bir prosessorlu sadə ev komputerlərinə qədər bir çox cihaz üzərində işləyə bilən test edilmişsistemlərdir.
Linux - UNİX-ə texniki mənada bənzəyən redaktə qabiliyyətli müstəqil bir əməliyyat sistemidir. Linux hər hansı bir komputer sistemində problemsiz işləmə qabiliyyətinə malikdir. Çox geniş bir təchizat dəstəyinə malik olan Linux netbuk,noutbuk,server komputerləri,is stansiyaları,ağıllı telefon,stolüstü komputerlər kimi hər bir platformada tam bir uyğunlaşma içərisində işləmək qabiliyyətinə malikdir..
Palm OS - Garnet OS kimi də tanınan Palm mobil əməliyyat sistemi 1996-cı ildə PDA-lar üçün Palm İnc şirkəti tərəfindən istehsal edilməyə başlanılmışdır.Palm OS əllə toxunula bilən (touchscreen) qrafik istifadəçi interfeysi ilə asan istifadə olunması üçün istehsal edilmişdir.
46.MS Windows əməliyyat sistemi və onun versiyaları.
Windows -
Maykrosoft şirkətinin personal komputerlər və serversistemləri
üçün Windows NT-nin kernel sistemi üzərində qurulmuş olan 6-cı əsas
distributividir.Windows XP 25 oktyabr 2001-ci il tarixində satışa təqdim
edilmişdir.XP adı ingilis sözü olan "experience" sözündən gəlir və
Azərbaycan dilində mənası "təcrübə" deməkdir.Windows XP hal-hazırda
dünyada ən çox istifadə edilən əməliyyat sistemidir.Windows XP əvvəlki
distributivlərindən fərqli olaraq tamamilə 32 bitlik Windows NT və Windows 2000
kernel sistemi üzərində qurulmuşdur.Onu da qeyd etmək lazımdır ki,Windows
əməliyyat sisteminin əvvəlki versiyaları aşağıdakılardır:
·
Windows 1.0
·
Windows 2.0
·
Windows 3.0
·
Windows 95
·
Windows 98
·
Windows NT
Bu kernel system 16 və
32 bitlik tətbiqləri işlədə bilir və göy ekran səhvlərini azaldır.Windows əməliyyat
sistemi ailəsinin Cairo,Nashville,Neptune,Odyssey kimi versiyaları satışa
çıxarılmayaraq ləğv edilmişdir.Maykrosoft şirkəti Windows XP-in satışını 30
iyun 2008-ci il tarixindən etibarən dayandırmışdır:amma bəzi mini noutbuklarda
hələ də qurulu olaraq XP gəlməkdədir.
Masaüstünün standart elementləri.
Windows XP
Əməliyyat sisteminin idarə edilməsi
Windows ilk
növbədə Siçanın göstəricisi ilə idarə olunmağa hesablanıb; idarə olunmanın
alternativ üsulu klaviatura vasitəsilədir. Siçanın göstəricisi adətən ekranda
sola yönəlmiş ox ilə işarə olunur. Bu
göstərici siçanın yerini dəyişdikcə eyni istiqamətdə hərəkət edir.
Siçanın
göstəricisi vasitəsilə əsasən aşağıdakı Əməliyyat yerinə yetirilir.
Düymənin
basılması – Siçanın göstəricisi sol düyməsinin qısa müddətə basılması (adətən
sol düymə nəzərdə tutulur);
Düymənin
iki dəfə basılması – düymənin qısa müddətli fasilə ilə iki dəfə basılması;
Windows XP Əməliyyat sistemi yükləndikdən sonra ilk olaraq ekranda üzərində sənədin,
qovluqların, proqramların, Windows əlavələrinin qrafiki təsviri – nişanlar və
yarlıqlar olan İşçi stol (Рабочий стол, Desktop) görünür.
Adətən
standart olaraq işçi stolun üzərində aşağıdakı nişanlar yerləşir.
1. Mənim kompüterim (Мой компьютер, My computer)
2. Zibil qutusu (Корзина, Recycle Bin)
3. Şəbəkə göstəricisi (Сетевое окружение, Network Neigh Borhood)
4. Mənim sənədlərim (Мои документы, My documents)
5. İnternet Explorer və s.
Start(ПУСК)menyusu.
İşçi
stol 2 idarəedici elementə: Başla (Пуск, Start) düyməsinə və Məsələlər
panelinə (Панель задач, Taskbar) malikdir. Başla (Пуск, Start) düyməsi adətən ekranın sol aşağı
küncündə yerləşir.
Bu düyməni sıxdıqda Əməliyyat
sisteminin Baş menyusuna (Главное меню) daxil ola bilərik. Baş menyu Əməliyyat
sisteminin bütün imkanlarından istifadə etməyə imkan verən əmrlər siyahısından
ibarətdir aşağıdakı cədvəldə baş menyunun əmrlərinin siyahısı və funksiyaları
öz əksini tapmışdır.
Əmrlər Funksiyaları
Proqramlar (Программы, Programs) Proqramlar siyahısından bu və ya digər
proqramı yükləyə bilərik.
Sənədlər (Документы ,documents) İstifadə edilmiş axırıncı 15 sənədin
siyahısından bu və ya digər sənədi aça bilər.
Axtarış (Поиск, Find) Qovluğu,
faylı, elektron poçt məlumatını, şəbəkəyə qoşulmuş kompüteri axtarıb tapmağa
imkan verir.
Sazlama (Настройка, Settings) Kompüteri öz zövqümüzə və tələbatımıza görə
sazlamaq imkanı yaradır.
Arayış (Справка, help) Windows Əməliyyat sisteminin iş prinsipi
haqqında məlumat almağa imkan verir.
Yerinə yetirmək (Выполнить, Run) Adı ilə proqramı yükləmək, sənədi və ya
qovluğu açmağa imkan verir.
İşi bitirmək (Завершение работы, Shut down) Kompüteri söndürmək və ya yenidən yükləməyə
imkan verir.
54.MS office proqramlar paketi və təsnifatı.
Microsoft Office — tətbiqi proqram
təminatının ofis paketi. Microsoft şirkəti tərəfindən Microsoft Windows və Apple Mac OS X əməliyyat
sistemləri üçün yaradılmışdır.
Bu
proqram paketinə müxtəlif növ sənədlərlə işləmək üçün proqram təminatları
daxildir: mətn prosessoru, elektron cədvəl, verilənlər bazası və s. Microsoft
Office OLE obyektləri üçün serverdir.Visual
Basic dilində yazılmış makrosları dəstəkləyir.
·
Microsoft Office Word — mətn prosessoru.
Müxtəlif sənədlərin hazırlanmasında və
redaktəsində istifadə edilir.
·
Microsoft Office Outlook — şəxsi
kommunikator. Proqrama daxildir: təqvim, tapşırıqlar planı,
elektron poçt, ünvanlar kitabçası.
·
Microsoft Office
Access —
verilənlər bazasının idarəetmə sistemi. VB-nın yaradılması və idarə edilməsində
istifadə edilən tətbiqi proqramdır.
55.MS WORD
Microsoft Word – güclü mətn redaktoru olub istənilən
mürəkkəb sənəd yaratmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda dünyada ən populyar
proqram hesab olunur.
Yeni sənədin yaradılması
Word proqramının
daxilində eyni zamanda bir neçə sənəd yaradıla və emal oluna bilər. Bunu
yoxlamaq üçün, yeni sənəd yaradın:
Файл (File) →
Создать… (New…) və ya alətlər panelində Создать düyməsindən istifadə edilir.
Общие шаблоны → Шаблоны pəncərəsindən lazım olan şablon seçilir → OK.
Yeni sənəd
yarandıqdan sonra, əvvəlki sənədə bir neçə usul ilə qayıtmaq olar, bundan əlavə
hər iki sənədi eyni zamanda ekranda görmək və asanlıqla işləmək olar.
Mətnin yaddaşda
saxlanılması
Artıq hazır olan mətni müxtəlif yaddaş qurğularında saxlamaq olar
(Daimi yaddş qurğusunda, disketdə, CD diskində, flyaş kartda). Ümumiyyətlə isə
mətnləri ilk əvvəl yaddaş diskində (vinçesterdə) saxlamaq məsləhətdir. Dəyişən
(floppi 3½) disklərdən isə mətni başqa kompyuterə aparmaq üçün, və ya vacib sənədlərin
ehtiyyat nüsxələrini saxlamaq üçün istifadə edilir. MS Word proqramı fayl
saxlamaq üçün C: diskində yerləşən Мои документы (My documents) qovluqundan
istifadə edir. Mətni yaddaşa vermək üçün: Файл (File) → Сохранить (Save).
Sənədin adı Имя файла (File name) sətrinə daxil edilir və
Сохранить (Save) və ya Ctrl+S düyməsi basılır. Sənədin və qovluğun adınının
yalnız ingilis hərfləri ilə adlandırılması məsləhətdir. Faylın adında
*,?,/,\,:, və " işarələri işlətmək qadağandır.
Hər hansı fayl əsasında
yeni faylın yaradılması
Файл (File) → Сохранить как... (Save As… ) əmrini seçin, açılan
«Сохранение документа» pəncərəsində faylın adını dəyişin və başqa qovluq seçin
(yaradın) və Сохранить (Save) düyməsini basın.
Sənədə parol qoymaq
üçün
1.
Файл (File) → Сохранить (Save As.…) → «Сохранение документа» pəncərəsində
sənədi yaddaşa yazmamışdan əvvəl Сервис (Tools) düyməsi vurulur və «Параметры
безопасности» əmri vasitəsilə «Безопасность» pəncərəsi açılır → Faylı və yazını
qorumaq məqsədilə parol daxil edilir → OK .
2.
Сервис (Tools) menyusu → Параметры… → Açılan pəncərənin «Безопасность»
hissəsində olan sahələrə parol daxil edilir → OK.
Yaddaşda olan faylın
açılması (ekrana gətirilməsi)
Artıq bir dəfə yaddaşa verilmiş mətni tapmaq üçün onun adını və
yerləşdiyi qovluğu bilmək lazımdır. Файл (File) menyusundan → Открыть... (Open)
seçin, «Открытие документа» pəncərəsində əvvəlcə qovluğu tapın, qeyd edin →
«Открыть» düyməsini basın → faylı tapıb üzərində düyməni iki dəfə basın və ya
yenidən «Открыть» düyməsini basın.
Bir fayl daxilində sənədin
bir-neçə versiyasının yaradılması
Файл (File) menyusundan → Версии... əmri seçilir → Версии
документа pəncərəsində Сохранение düyməsi basılır, açılan Сохранение версии pəncərəsində
versiyaya ad verilir → OK. Sənəd dəyişdirilir, göstərilən üsulla yeni versiya
yaradılır. Əməliyyat bir-neçə dəfə təkrar olunur. Hər hansı versiyanı ləğv etmək
üçün Удалить (Delete), açmaq üçün isə Открыть (Open) düymələrindən istifadə
edilir.
Sənədə çapdan öncə
baxışın keçirilməsi
Sənədin ümumi görünüşünə baxmaq üçün Файл (File) menyusundan →
Предварительный просмотр (Preview) seçin → açılan Просмотр pəncərəsində
«Несколько страниц» düyməsi vasitəsilə eyni zamanda bir-neçə səhifəyə baxmaq
mümkündür. Закрыть düyməsi vasitəsilə səhifəyə baxış rejimindən çıxın.
Создать -Yeni fayl yaratmaq üçün;
Открыть (Ctrl+O) - Mövcud Word faylını açmaq üçün;
Сохранить (Ctrl+S) - Word faylını yaddaşa yazmaq üçün;
Конверт -Word faylının surətini internetlə ötürmək üçün;
Печать (Ctrl+P) – Word faylını çapa vermək üçün;
Предварительный просмотр - Çapdan öncə baxış;
Правописание (ABC) - Word sənədində qrammatik səhvləri yoxlamaq üçün;
Справочные материалы - Word pəvcərəsinin sağ tərəfində məlumat axtarış pəncərəsini açır.
Вырезать (Ctrl+X) - Mətnin seçilmiş hissəsini kəsərək bufer yaddaşa ötürür.
Копировать (Ctrl+C) - Mətnin seçlmiş hissəsinin sürətini bufer yaddaşa ötürür.
Вставить(Ctrl+V) - Bufer yaddaşdakı informasiyanı kursor yerləşən yerdə yerləşdirir.
Копировать формат – Mətnin seçilmiş hissəsinin formatının surətini çıxarır.
Отменить (Ctrl+Z) - Bir və ya bir neçə əməliyyatdan imtina etmək üçün.
Повторить (Ctrl+Y )- İmtina edilmiş əməliyyatın qaytarılması, bərpası.
Вставить гиперссылка (Ctrl+K) - Word faylı ilə digər faylın arasında hiper əlaqə yaradır.
Панел границ – Cədvəl alətlər lövhəsini ekrana gətirir və ekrandan ləğv edir.
Вставить таблицу - Word səhifəsinə cədvəl yerləşdirmək üçün.
Добавить таблицу Excel - Word səhifəsinə Excel cədvəlini yerləşdirmək üçün.
Колонки - Word səhifəsini sütunlara bölmək üçün.
Панел рисования- Ekrana şəkil lövhəsini gətirir və ləğv edir.
Схема документа - Word səhifəsinin sol tərəfində sənədin sxemi yerləşən pəncərəni açır.
Непечатаемые знаки – Görünməyən işarələri Word səhifəsinə gətirir
Открыть (Ctrl+O) - Mövcud Word faylını açmaq üçün;
Сохранить (Ctrl+S) - Word faylını yaddaşa yazmaq üçün;
Конверт -Word faylının surətini internetlə ötürmək üçün;
Печать (Ctrl+P) – Word faylını çapa vermək üçün;
Предварительный просмотр - Çapdan öncə baxış;
Правописание (ABC) - Word sənədində qrammatik səhvləri yoxlamaq üçün;
Справочные материалы - Word pəvcərəsinin sağ tərəfində məlumat axtarış pəncərəsini açır.
Вырезать (Ctrl+X) - Mətnin seçilmiş hissəsini kəsərək bufer yaddaşa ötürür.
Копировать (Ctrl+C) - Mətnin seçlmiş hissəsinin sürətini bufer yaddaşa ötürür.
Вставить(Ctrl+V) - Bufer yaddaşdakı informasiyanı kursor yerləşən yerdə yerləşdirir.
Копировать формат – Mətnin seçilmiş hissəsinin formatının surətini çıxarır.
Отменить (Ctrl+Z) - Bir və ya bir neçə əməliyyatdan imtina etmək üçün.
Повторить (Ctrl+Y )- İmtina edilmiş əməliyyatın qaytarılması, bərpası.
Вставить гиперссылка (Ctrl+K) - Word faylı ilə digər faylın arasında hiper əlaqə yaradır.
Панел границ – Cədvəl alətlər lövhəsini ekrana gətirir və ekrandan ləğv edir.
Вставить таблицу - Word səhifəsinə cədvəl yerləşdirmək üçün.
Добавить таблицу Excel - Word səhifəsinə Excel cədvəlini yerləşdirmək üçün.
Колонки - Word səhifəsini sütunlara bölmək üçün.
Панел рисования- Ekrana şəkil lövhəsini gətirir və ləğv edir.
Схема документа - Word səhifəsinin sol tərəfində sənədin sxemi yerləşən pəncərəni açır.
Непечатаемые знаки – Görünməyən işarələri Word səhifəsinə gətirir
MS
EXCEL.
1987-ci
ildə Microsoft firması Excel adlı cədvəl redaktoru işləyib
hazırlamışdır.Hazırda onun Excel 8.0 for Windows 95/98, Excel-2000, Excel XP və
digər versiyaları istifadə edilməkdədir. Excel əsasən mühasibat işlərində və
iqtisadi hesablamalarda istifadə edilir.Elmi –texniki hesablamalarda Excel-in əhəmiyyətli
rolu vardır.Bu istiqamətdə Excel-in əsas təyinatı aşağıdakılardır.
1.Böyük verilənlər kütləsi üzərində
eyni tipli informasiyaların aparılması
2.Yekun hesablamaların
avtomatlaşdırılması
3.Parametrlərin qiymətlərinin
seçilməsi yolu ilə məsələlərin həlli,düsturların tabulyasiyası
4.Eksperiment nəticələrinin
emalı
5.Parametrlərin optimal qiymətlərinin
aparılması
6.Cədvəl tipli sənədlərin
hazırlanması
7.Mövcud məlumatlar əsasında diaqram və qrafiklərin qurulması
Excel sənətinin strukturu.
Excel sənədi BOOK adlanır.Excel faylın genişlənməsi
3 səifə ilə tərtif olunur.Hər səifə 256 sütündan ,65636 sətrdən ibarətdir.Sütünlar
inglis əlifbası ilə AZ-ZA sırasında düzülmüşdür.1 və 2 hərfi ilə işarə
olunur.Sütün və SƏtrlərin kəsişməsində xanalar yerləşir.Xanaların ünvanı
sütünün adından və sətrin nömrəsindən təşkil olunur.Məsələn A1, DA207.Akriv
xananın aşağı saı quşəsində marker yerləsir.
EXCEL
Verilənlərin cədvələ daxil edilməsi və formatı.
Excel xanasına verilənləri daxil etdikdən
sonra aşağıdakı düymələrdən birini basmaq lazımdır,
CTRL-aşağıdakı xana aktiv olur.
Shift+ Ctrl-yuxarıdakı xana aktiv olur.
Tab-sağdakı xana aktiv olur.
Shift+Tab-soldakı xana aktiv olur.
Excel xanasına verilənlərin aşağıdakı növləri
daxil ola bilər.
1. Rəqəmlər(tam və həqiqi)
2.Mətinlər(256 simvola qədər)
3.Tarix.
4.Vaxt.
Xananın işərisinə şəkildə qoymaq
mümkündür.Exceldə verilənlərin formatını dəyişmək üçün FORMAT CELL əmrindən
istifadə olunur.Mətnləri isə xananın müxtəlif mövqeyində yerləşdirmək ,xananı çərçivəyə
almaq və xananı parola qoymaqla mühafizə etmək mümkündür.
EXCELDƏ
hesablama.
Exceldə 2+3= yığsaq olduğu kimi qalar. Səbəbi ondadır ki, Excel bu ifadəni
mətn kimi qəbul edir. Niyyətimizin hesablama olduğunu Excelə bildirmək üçün =
işarəsini əvvəldə qoymaq lazımdır. Yəni, =2+3 və Enter düyməsi. Yadda saxlayın,
nə vaxt və nə cür hesablama aparmaq istəsəniz əvvəlcə = işarəsini qoyun. Riyaziyyatda istifadə olunan əməliyyat
operatorları Excel proqramında da istifadə olunur: + - * / % ^ (qüvvətlə yüksəltmə).Əməliyyatların
EXCELDƏ funksiyalar.
Excel proqramı
istifadəçiyə 300 dən artıq funksiya təklif edir.Excel funksiyaları aşağıdakı
kateqoruyalara bölünür:
1.Mətni f-lar.
2.Riyazı.
3.Məntiqi.
4.Vaxt və tarix.
5.Maliyyə
6.Statistik
Funksiyalardan
istifadə etmək üçün вставка функции əmrindən istifadə edilir.Ekrana gəlmiç pəncərədən
əvvəlcə funksiyanın kateqoriyası, sonra isə lazimi funksiyalar seçilir.
Məntiqi ifadənin hesablanması.
1)Not
2) AND
3) Or
T and T=T T or T=T
T and F=F T or F=T
F and T=F F or T=T
F and F=F F or F=F
Exceldə siyahılar və onların üzərində əməliyyatlar.
Excel siyahılarında hər
sütün subyektləri xarakterizə edir.Hər sətir isə bir subyektin bütün
xarakteristikalarını əks etdirir.Siyahılarda sütünların başlıqları Sahə
adlanır.Hər sətir isə yazı adlanır.
Sıralama əməliyyatı-verilənlərin bir
sahə üzrə artan ya azalan ardıcılıqla və yaxud əlifba sırası ilə (A-Z) (Z-A)
düzmək mümkündür.
Süzgəcdən keçirmə əməliyyatı- (filtr)-Bu
əməliyyatın tədbiqi vasitəsilə siyahıdan yalnız qoyulan şərtlərə cavab verən
yazıları ekrana gətirmək olur.Əməliyyatı tədbiq etmək üçün Данные –Дата фильтр-Autofiltr əmrlərini ardıcılıqla seçmək
lazımdır.Nəticədə siyahıda üçbucaq formalı bir işarə meydana gələcək.Onun üstünə
mausu gətirib vurmaqla istəlinən əməliyyatı yerinə yetirmək mümkündür.
EXCELDƏ DİOQRAM qrafik təsviri.
Dioqram qurmaq
üçün ilk növbədə cədvəli iraləyirik, Ondan sonra VSTAVKA menyusunda yerləşən
dioqram ustası adlanan dialoq pəncərəsini açırıq və burdan isə dioqram növünü
seçirik.Dioqram qurulması 4 mərhələdən ibarətdir.Dioqramın həmçinin aşağıdakı
növləridə mövcuddur:
Qistoqram,qrafiklər,dairəvi dioqram,xalqavari,konuslu və 3 D ölçülü
dioqramlarda mövcuddur.
90.Verilənlər Bazası.
Verilənlər
bazası
müəyyən əlamətlərinə görə əlaqələndirilmiş, struktur formasında məlumatlar
toplusudur.
İdarəetmə
sistemləri verilənlər bazalarını tərtib və emal edən sistemlərdir. Sistemlər üç
qrupa bölünür:
1.
Relyatsion
2.
Şəbəkə
3.
İerarxik
Relatsion
tipli bazalarda verilənlər 2 ölçülü cədvəl şəklində tərtib olunur. Daha mürəkkəb quruluşa malik olan məlumat toplusu şəbəkə
və ierarxik sistemlərlə idarə olunur.
Access tətbiqi proqramı verilənlər
bazalarının idarəetmə sistemlərindən biridir, VB-nın tərtibi və emalı üçün
istifadə olunur. Verilənlə bazasının tərtib hissələri:
1.
sahə(pole)
2.
yazı(zapis)
3.
cədvəl
Sahə - hər hansı bir obyekti
xarakterizə edən müəyyən bir elementdir. Misal üçün obyekti tələbə olan verilənlə
bazasında obyekti xarakterizə edən amillər tələbənin adı, soyadı, təvəllüdü,
cinsi və s. – sahələrdir. Cədvəl
rejimində sahənin təsviri üçün sütun ayrılır. Sahənin adı cədvəldə sütunun adı
olur.
Yazı – Konkret obyekt haqqında tam
məlumat yığımıdır. Obyekti tələbə olan verilənlər bazasında bir tələbə haqqında
olan tam məlumatdır. Cədvəl rejimində yazı sətirlərdir.
Məntiqi, qarşılıqlı əlaqəli və müəyyən bir predmet oblastı əhatə
edən verilənlər toplusu relyatsion bazanı təşkil edir. Və yaxud verilənlər
bazası müəyyən predmet oblastının bütün obyektləri haqqında toplanan məlumatlar
toplusudur.
Relyation
bazasını idarəedən sistemlər: FoxPro, Clipper, Or...,
Access və s..
VBİS xüsusi obyektlərə malikdir və bu
obyektlərin köməyi ilə VB-nın yaradılması və istifadəsi ilə bağlı bütün işləri
idarə edir. VBİS-in
işi ilə Microsoft Access-in nümunəsində tanış
olaq. VBİS Access-in obyektləri bunlardır:
1.
Cədvəl - VB-nin əsas və
ən vacib obyektidir, belə ki, verilənlər məhz bu cədvəllərdə saxlanılırlar.
2.
Sorğu – VB-nin emalı
üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi strukturlardır. Sorğuların köməyi ilə verilənlər
nizamlanır, seçilir, dəyişdirilir, daha doğrusu emal olunurlar.
3.
Forma – bazaya yeni
verilənlərin daxil edilməsinə və ya onlara baxış keçirməyə imkan verən
obyektdir.
4.
Hesabat – formanın
«əksidir». Hesabatın köməyilə verilənlər münasib şəkildə printerə və ya ekrana
çıxarılır.
5.
Makroslar –
makrokomandalardır. Baza ilə işləyərkən tez-tez istifadə olunan hər hansı
əməliyyatlar ardıcıllığını, bir neçə komandaları bir makrosda qruplaşdırırlar
və onu klavişin bir düyməsinə mənimsədirlər.
6. Modullar – bu Visual
Basic dilində yaradılmış proqram proseduralarıdır.
·
VBİS-in
təsnifatı. VBİS VB- nın üç modelinə uyğun olaraq iyerarxik, şəbəkə və relyasion
ola bilərlər. Birinci ikisinin çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar
yazıları birləşdirən daxili fiziki göstəriciyə əsasən qurulurlar. Relyasion
strukturlu VB yeganə bir məntiqi göstəriciyə əsasən qurulur. Relyasion VB
adətən münasibətlər və daxil olan atributlar sayı ilə müəyyən olunur.
Bu gün ən geniş yayılmış VBİS verilənlərin
relyasion modelinə əsaslanırlar. Bu, digərləri ilə müqayisədə onların daha sadə
anlaşılması və yüksək göstəricilərə malik olması ilə əlaqədardır. VB relyasion
idərə sistemləri (VBRİS) idarə etdikləri VB-nin tutumu və istifadəçilər sayına
görə aşağıdakı kimi təsnifata malikdirlər:
1. Yüksək səviyyəli RVBİS.
Bu RVBİS-lər yüzlərlə və minlərlə giqabayt (Gb) tutumlu nəhəng VB-nı idarə
etməyə və onlardan eyni zamanda minlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan
verir. Belə sistemlərdən nəhəng korporasiyalarda istifadə olunur. Bu sistemin
nümayəndələri: ORACLE7, ADABAS 5.3.2., SQL SERVER11.
2.
Orta
səviyyəli RVBİS. Bu RVBİS-lər bir neçə yüz Gb tutumlu VB-ni idarə etməyə və
ondan eyni zamanda yüzlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan verir. Bu
sistemlərdən çox böyük olmayan korporasiyalarda və böyük firmalarda istifadə
olunur. Nümayəndələri: IntelBase 3.3,
Informix-OnLine7.0, Microsoft SQL Server 6.0.
3.
Aşağı səviyyəli RVBİS.
Bu RVBİS-lər 1 Gb tutumlu VB-nin idarə olunmasına və 100-ə qədər istifadəçinin
eyni zamanda istifadəsinə imkan verir. Bunlar çox da böyük olmayan
müəssisələrdə istifadə olunurlar. Nümayəndələri: NetWare SQL 3/0, Gupta
SQL-Base Server.
4.
Stolüstü VBİS. Bu
sistemlər bir istifadəçi üçün nəzərdə tutulmuşlar, stolüstü VB-nin yaradılması
və ya kliyent kimi VB-nın serverinə qoşulmaq üçün istifadə olunurlar.
PowerPoint 2000 təqdimatların - yə’ni şəkil
və qrafiklərin göstərilməsi ilə müşayət edilən mühazirələrin tərtibi üçün
istifadə olunan proqramdır. Təqdimat slaydlar ardıcıllığından ibarətdir. Hər
slayda mühazirənin mətnindən əlavə müxtəlif qrafiklər, hərəkət effektləri
vasitəstilə hərəkətə gətirilən şəkillər daxil edilə bilər. Hazır təqdimatlar
dinləyicilərə çap edilmiş qrafik materiallar şəklində yaxud elektoron
slayd-film kimi təqdim edilir. İnteraktiv təqdimatın göstərilməsi tamaşaçı
tərəfindən də idarə oluna bilər.
PowerPoint 2002-ni işə salmaq üçün siçanın (maus) oxunu Start düyməsinin üzərinə gətirərək sol düyməni sıxın. Açılan menyudan Proqramlar (Programs) sətrini, alt menyudan isə Microsoft PowerPoint sətrini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.
PowerPoint 2002-ni işə salmaq üçün siçanın (maus) oxunu Start düyməsinin üzərinə gətirərək sol düyməni sıxın. Açılan menyudan Proqramlar (Programs) sətrini, alt menyudan isə Microsoft PowerPoint sətrini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.
Başlığın altında 9 bənddən ibarət olan
menyu sətri yerləşir . Menyunun altında alətlər lövhələri yerləşir. Standart
adlanan alətlər lövhəsinin köməyi ilə təqdimatın açılması və bağlanması,
obyektlərin və slaydların əlavə edilməsi, obyektlərin surətinin çıxarılması və
göstərilən yerdə yerləşdirilməsi kimi əməliyyatlar yerinə yetirilir. Bu
lövhənin altında Formatlaşdırma lövhəsi yerləşir. Formatlaşdırma lövhəsinin
düymələri ilə seçilmiş mətnin şrifti və istiqaməti dəyişdirilir, hərəkət
effektləri tətbiq edilir. Pəncərənin aşağısında Rəsm lövhəsi yerləşir. Alətlər
vasitəsilə yerinə yetirilən əməliyyatlar, menyu bəndlərinin müəyyən sətrinin
seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.
Ekranda PowerPoint dialoq pəncərəsini görürüsünüz (şəkil 2). Bu pəncərədən təqdimatın yaradılma üsulu seçilir. Avtoməzmun Ustası strukturu əvvəlcədən tə’yin edilmiş təqdimat hazırlayır. Təqdimatın hazır Tərtibat şablonlarından (Slide Layout) istifadə edərək yaxud boş slaydlar üzərində (Blank Presentation) öz istəyinizlə şəkil və mətn yerləşdirməklə yarada bilərsiniz.
Ekranda PowerPoint dialoq pəncərəsini görürüsünüz (şəkil 2). Bu pəncərədən təqdimatın yaradılma üsulu seçilir. Avtoməzmun Ustası strukturu əvvəlcədən tə’yin edilmiş təqdimat hazırlayır. Təqdimatın hazır Tərtibat şablonlarından (Slide Layout) istifadə edərək yaxud boş slaydlar üzərində (Blank Presentation) öz istəyinizlə şəkil və mətn yerləşdirməklə yarada bilərsiniz.
Объекты в приложении PowerPoint
Misal üçün, Layihələr (Projects)
bölməsindən Project Post-Mortem-i seçin. İrəli (Next) düyməsini
sıxın.
Burada 5 variant var:
· ekranda təqdimat (On-screen
presentation)
· İnternetdə
təqdimat (Web-presentation)
· ağ-qara təqdimat (Black and white
overheads)
· rəngli
təqdimat (Color overheads)
· 35 mm
slaydlar (35 mm
slides)
PowerPoint-da yaradılmış slaydlara müxtəlif
rejimlərdə baxmaq mümkündür.
Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini sıxmaq lazımdır. Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.
Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə cəmləşdirir.
Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin əmrlərindən də istifadə etmək olar .
Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini sıxmaq lazımdır. Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.
Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə cəmləşdirir.
Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin əmrlərindən də istifadə etmək olar .
Təqdimatın yadda
saxlanması haqqında suala Hə (Yes) cavabı verin.
Tərtibat şablonları və rənglərin seçilməsi
Təqdimatın xarici görünüşünu dəyişmək üçün ən
asan yol şablonu dəyişdirməkdir. Şablonun dəyişdirilməsi rəng sxemini - yəni
təqdimatın elementlərinin və fonunun rəngini, bundan əlavə təqdimatın
formasını; mətnin susmaya görə parametrlərini və sairi dəyişdirir.
firststeps.ppt təqdimatının şablonunu dəyişdirmək üçün onu açın.
Formatà Slayd dizaynı (Formatà Slide Design...) əmrini seçin.
Sağ tərəfdə açılan menyuda müxtəlif şablonlar təklif olunur. Onlara işarələrinin üzərində mausun düyməsini sıxmaqla bir-bir baxmaq olar. Şablonlardan birini, məsələn, Ocean.pot seçin. Tətbiq (Apply) düyməsini sıxın. Gördüyünüz kimi təqdimatın görünüşü dəyişdi .
firststeps.ppt təqdimatının şablonunu dəyişdirmək üçün onu açın.
Formatà Slayd dizaynı (Formatà Slide Design...) əmrini seçin.
Sağ tərəfdə açılan menyuda müxtəlif şablonlar təklif olunur. Onlara işarələrinin üzərində mausun düyməsini sıxmaqla bir-bir baxmaq olar. Şablonlardan birini, məsələn, Ocean.pot seçin. Tətbiq (Apply) düyməsini sıxın. Gördüyünüz kimi təqdimatın görünüşü dəyişdi .
Ekran
boyu nümayiş etdirilən Mühazirəçi Tərəfindən İdarə Olunan (Presented By a
Speaker) rejim, pəncərədə nümayiş etdirilən İstifadəçi Tərəfindən İdarə
Olunan (Browsed By An Individual) rejim,
təqdimatın sonsuz təkrar edilməsi - Avtomatik (Browsed At A Kiosk)
rejimi. Sonuncu slayddan sonra yenidən birinci slayddan başlayaraq nümayişin
Esc düyməsilə
dayandırılması (Loop Continiously
Until "Esc") rejimi. Səssiz rejim (Show Without Narration),
Obyektlərin Hərəkətsiz (Show Without Animation) rejimi, Sürüşdürmə
Zolağı ilə (Show Scrollbar).
Seçmə slaydların nümayiş etdirmək üçün birinci slaydın sayını sayqacın Başlayaraq(From) sahəsində, axırıncı slaydın sayını Qədər (To) sahəsində yazın.
Slaydların avtomatik keçidini ləğv etmək üçün İdarə olunan (Manually) rejimini seçin.
Parametrləri qeyd etdikdən sonra OK düyməsini sıxın.
Seçmə slaydların nümayiş etdirmək üçün birinci slaydın sayını sayqacın Başlayaraq(From) sahəsində, axırıncı slaydın sayını Qədər (To) sahəsində yazın.
Slaydların avtomatik keçidini ləğv etmək üçün İdarə olunan (Manually) rejimini seçin.
Parametrləri qeyd etdikdən sonra OK düyməsini sıxın.
103.MS Publisher proqramı haqqında.
İngilis
dilində “publisher” “nəşr edən,naşir,çap edən”anlamını verir.Adından göründüyü
kimi,Publisher proqramı çap məhsullarının-bülletenlərin,broşürlərin,
elanların,sertifikatların,vizit kartlarının hazırlanması üçün nəzərdə tutulub
Rəng
sxeminin seçilməsi
Lazım
olan şablonu seçin.İnformasiya bülleteninin yaradılması sehrbazı
başladılacaq.Sehrbaz ekrana Personal İnformation dialoq boksunu
çıxararsa,Cancel düyməsini çıqqıldadın.Ekranın sol tərəfində əks olunan
Newsletter Options tapşırıqlar panelində Page Content bəndini çıqqildadın və sənədiniz
üçün sütunların sayını göstərin.Color Schemes bəndini çıqqıldadın.Uyğun dialoq
boksu açılacaq.Siyahıdan rəng sxemlərindən birini seçin,yaxud Custom color
scheme bəndini çıqqıldadın və öz rəng sxeminizi yaradın
Microsoft
Publisher Proqramında bülletenlərin yaradılması
Start
düyməsini çıqqıldadın.Açılan Start menyusunun yuxarı hissəsindəki All Programs
elementini seçin.Açılan yeni menyudan öncə Microsoft Office,sonra isə Microsoft
Office Publisher 2003 bəndini seçin.Ekranda Microsoft Publisher proqramının baş
pəncərəsi açılacaq.Ekranın solunda əks olunan New Publication tapşırıqlar
panelində nəşr növləri siyahısından Publications for Print növünü,sonra isə
News letters növünü seçin.Bu zaman pəncərənin sağ hissəsində informasiya
bülletenlərinin müxtəlif şablonları əks olunacaq
104.MS Outlook proqramı haqqında.
Microsoft Outlook Express - elektron poçt vasitəsi ilə məktub almaq və məktub göndərmək üçün istifadə edilən proqramdır.Microsoft
Outlook pullu proqram təminatının bir qədər sadələşdirilmiş,pulsuz variantıdır.
Windows XP əməliyyat sisteminin tərkibində quraşdırılmış olurdu.Windows Vista əməliyyat
sistemində isə daha interaktiv olan Windows Live ilə əvəz olunmuşdur. Outlook
Express proqramı poçt ilə işləyən bir çox güclü proqramların malik olduqları
imkanlara malikdir.
Outlook Express proqramının imkanları
·
Məktubların əldə edilməsi. Şəxsin poçt ünvana gələn və poçt
serverində yığılan məktublar Outlook Express proqramı vasitəsilə istifadəçinin kompyuterinə gətirilir.
·
Məktubların oxunması. Məktub Outlook Express proqramının xüsusi
panelinin köməyilə və ya ayrıca pəncərədə oxunur.
·
Məktubların göndərilməsi. Outlook Express yeni məktubun
yaradılması, göndərilməsi və HTML kimi göndərilməsini təmin edir.
·
Məktublarla əməliyyat. Outlook Express gələn məktubları
əldə etmək üçün əlavə qovluqların yaradılmasına imkan verir. Müəyyən qayda
qoymaqla gələn məktubları müxtəlif qovluqlara yığmaq mümkündür.
105.Qrafik redaktorlar və
komputerdə qrafikanın növləri.
İnformatikanın
xüsusi bölməsi olan komputer qrafikasına daxil olan çoxsaylı qrafik
proqramlarla yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər
etmək mümkündür. Belə proqramlara Adobe
Photoshop, Picture Publisher, Photostiller, Corel Draw, Macromedia Flash,
Macromedia Freehand, Macromedia Fotographer, Macromedia DreamWeaver, Ulead Gif
Animator və s. missal göstərmək olar. Kompyuterin diskində saxlanılan şəkillər
rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Qrafik redaktorlar üç
qrupa bolünürlər: rastra (piksel), vector və fractal.
1. Rastra qrafika şəkillərin
skanerləşdirilməsi, rəqəmli fofoaparat, videokamera çəkilişləri vasitəsilə
alınır və nöqtələrdən təşkil olunur. Rastra qrafika üçün əsas xarakteristika
vahid uzunluğa düşən nöqtələrin sayıdır.
2. Vector qrafik redaktorlarında
bütün xətlər başlanğıc nöqtə ilə və bu xətti riyazi əks etdirən tənliklərlə
tətin olunur. Burada əsas element xətt nəzərdə tutulduğundan qrafik əks olunma
daha sadə və asandir.
3.
Fraktal
qrafika vector
qrafikası kimi riyazi hesablamalara əsaslanır, onun baza elementlərini isə
riyazi düsturların özləri təşkil edir. Bu düsturların köməyilə üçölçülü
obyektlərin, suxur laylarının və s. imitasiyalar yaradılır.
106.Qlobal şəbəkənin
strukturu, növləri,qurulmasının əsas prinsipləri,qlobal komputer şəbəkələri.
Kompyuter şəbəkələrinin iki tipi: lokal
və qlobal kompyuter şəbəkələri geniş yayılmışdır.
Qlobal
kompyuter şəbəkələri WAN (Wide Area Network) –
bir-birlərindən çoğrafi uzaq (yer kürəsinin istənilən hissəsindəki)
kompyuterləri, printerləri və digər
qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək
sürətli telefon və peyk rabitəsindən
istifadə olunur. Qlobal kompyuter şəbəkələri
əsasən klient server texnologiyası əsasında fəaliyyət
göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən
iki hissədən idarət olur: Klient və Server.
Ən
böyük qlobal kompyuter şəbəkəsi İnternet kompyuter-informasiya şəbəkəsidir. İnternet özündə milyonlarla kompyuteri
birləşdirən, kompyuter şəbəkələrinin
ümümdünya toplusudur.
Lokal kompyuter şəbəkələri LAN
(Local Area Network) bir muəsissə
daxilində fəaliyyət göstərir və informasiya mübadiləsinə, informasiya və
perferiya avadanlıqlarından birgə istifadəyə şərait yaradır. Şəbəkədə kompyuterlər
kompakt şəkildə yerləşdirilir.
Korporativ
şəbəkə lokal şəbəkəyə aid olub, hər-hansı təşkilat daxilindəki kompyuterləri,
printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, təşkilata aid binalar müxtəlif şəhərlərdə yerləşə
bilərlər.
Qlobal şəbəkənin
strukturu
Qlobal hesablama şəbəkələri müəssisədə olan və ya uzaq məsafədə
yerləşən və informasiya mübadiləsinə ehtiyacı olan
bütün abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır. Bunun üçün
qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər göstərməlidir. Qlobal hesablama şəbəkəsi bir
biri ilə əlaqədə olan üç alt şəbəkədən ibarətdir:
·
Verilənləri ötürmə şəbəkəsi;
·
EHM şəbəkəsi;
·
Terminal şəbəkəsi.
Qlobal şəbəkələrin növləri
80-cı illərdə praktiki olaraq paketlərin
kommutasiyası ilə işləyən yalnız X.25 -
qlobal şəbəkə texnologiyasından istifadə olunurdu. Bu gün seçim xeyli artıb, X.25 şəbəkələri
ilə yanaşı Frame Relay,ATM texnologiyalarından
da istifadə olunur. Bununla yanaşı qlobal komputer şəbkələrində TCP/IP texnologiyasından
da geniş istifadə olunur ki, buna İnternet şəbəkəsini
misal göstərmək olar.
111.İnternet şəbəkəsində domen
adları sistemi.
Domen
– İnternet şəbəkəsində domen adlar fəzasının sahəsidir.
Domen
ad dedikdə domenin simvolik adı nəzərdə tutulur. Domen ad bir domen daxilində
istənilən hərf və rəqəm birləşməsi ola bilər. Domenin tam adı nöqtə ilə
ayrılmış bütün domenlərin adlarından təşkil olunur və İnternetdə nəşr edilmış
hər hansı veb-saytın ünvanını göstərir.
Milli domenlər – .az, .ru, .us və
s.
ccTLD
- milli zonalarda domenlərə nəzarət edən – domen adları və İP ünvanları
bölüşdürən və tənzimləyən Beynəlxalq təşkilatdır.Göründüyü kimi, hər bir ölkə
adına uyğun xüsusi domenə malikdir.
Funksional domenlər – .com, .org,
.net, .info və s.
gTLD
- funksional zonalarda domenlərə nəzarət edən – domen adları və İP ünvanları
bölüşdürən və tənzimləyən Beynəlxalq təşkilatdır.
112.Elektron poçt anlayışı.
Elektron poçt - (Electronic Mail və ya E-Mail) hazırki dövrdə insanlar arasında ən
çox yayılmış ünsiyyət növüdür. Bu ünvan bir neçə saniyə ərzində İnternet şəbəkəsinin
yerləşdiyi istənilən yerə nəinki mətn, veb-səhifə, hətta məktub halında olan
istənilən faylı göndərməyə imkan verir. ABŞ
və Avropadan başlayaraq bu rabitənin adı "e-mail" və ya
"email" formasında yazılır. Qısa olaraq “E-poçt” deyilən
Elektron poçt kompüter vasitəsilə digər İnternet istifadəçilərinə mesaj göndərmə
vasitəsidir. Əlaqə saxlamaq üçün çox yaxşı üsuldur. Yazdığınız məktubu hətta ən
uzaq bir ölkəyə belə bir neçə dəqiqəyə, hətta saniyəyə göndərə bilirsiniz. Həm
də beynəlxalq telefon danışıqları kimi bahalı deyil. 1.İnformasiya cəmiyyəti , İC (en.
Information Society, ru. Информационное
общество)
1. Elə cəmiyyətdir ki, burada əhalinin böyük
hissəsi müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə informasiyanın,
ən əsası isə onun ali forması olan biliyin istehsalı, saxlanması, emalı və ötürülməsi
ilə məşğul olur.
2. IC postsənaye cəmiyyətinin konsepsiyasıdır; istehsalatın əsas məhsulunu informasiya və
bilik təşkil edən sivilizasiyanın inkişafının yeni tarixi fazasıdır.
İnformasiya cəmiyyətinə xas olan münasibətlər informasiyalaşdırma prosesinin uğurlu başa çatdırılması nəticəsində formalaşır.
İC-nin fərqləndirici cəhəti:
·
daxili məhsulların axınında informasiya kommunikasiyalarının,
məhsullarının və xidmətlərinin payının artması;
·
insanların effektiv informasiya qarşılıqlı əlaqələrini,
dünya informasiya resurslarına müraciətlərini təmin edən və onların informasiya
məhsullarına və xidmətlərinə olan tələbatlarını təmin edən qlobal informasiya fəzasının
yaradılmasıır.
2.İnformasiya təhlükəsizliyi
İnformasiya təhlükəsizliyi (en. Information
Security, ru. Информационная безопасность) – informasiya və ona
xidmət edən infrastrukturun sahibi və ya istifadəçilərinə ziyan vurmağa səbəb
olan təbii və ya süni xarakterli, təsadüfi və ya qəsdli təsirlərdən informasiya
və ona xidmət edən infrastrukturun mühafizəli olmasıdır. [1]
İnformasiyanın
mühafizəsi – informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Təhdid dedikdə kiminsə maraqlarına ziyan vurmağa səbəb ola bilən
potensial mümkün hadisə, şərait, hərəkət, proses və s. nəzərdə tutulur. İnformasiya təhlükəsizliyinin üç aspekti
1. əlyetənlik − yolverilən vaxt ərzində tələb olunan informasiya resursunu,
informasiya xidmətini əldə etmək imkanı;
2. tamlıq − informasiyanın əvvəlcədən müəyyən edilmiş şəkil və keyfiyyəti
saxlaması xassəsi;
3. konfidensiallıq − informasiyanın icazəsiz girişlərdən məxfi saxlanılması xassəsidir.
3. Elektron sənəd və elektron imza
Elektron imza (en. Electronic signature, ru. Электронная подпись) –
elektron formada olan verilənlər yığımıdır, digər verilənlərlə (elektron
sənəd, proqram faylları və s.) məntiqi
əlaqəli olur və bu verilənlər yığımını
yaradan (generasiya edən) şəxsi birqiymətli identifikasiya etməyə
imkan verir.[1]
Elektron rəqəm imzası (en. Digital signature, ru. Электронная цифравая
подпись)
1. Elektron imzanın növlərindən biridir,
asimmetrik şifrələməyə əsaslanan texnologiyadan ibarətdir. Rəqəm imzası konkret
məlumata ( mətnə, fayla və ya ixtiyari uzunluqlu istənilən bitlər yığımına) məlumatın müəllifliyindən imtinanın qeyri-mümkünlüyünə zəmanət kimi şərtləri təmin
etməyə imkan verən qeyd olunmuş (sabit) uzunluqlu informasiya blokudur.
2. Fiziki şəxsin əllə yazılmış imzasının
analoqu olub, bağlı ERİ açarından istifadə etməklə elektron verilənlərin kriptoqrafik dəyişmə nəticəsində
simvollar ardıcıllığı kimi təsvir edilir. Bağlı ERİaçarı açıq ERİ açar istifadəçisinin informasiyanın tamlığını və dəyişməzliyini təyin etməyə şərait yaradır.
6.İnformatika
kursunun məqsədi.
İnformatika
fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini,
məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli
düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik
qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları
kompyuter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir.
Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan
intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə
olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin
əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi
sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompyuterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə,
eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq
dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə
sahəsində vərdişlər aşılamaqdır.
7.İnformatika elminin predmeti.
İnformatika fənni informasiyanın toplanması, saxlanması, işlənməsi
(emalı), ötürülməsi və bu proseslərdə istifadə edilən kompüterlər və digər
qurğuları öyrənir.
İnformatikanın üç əsas tərkib hissəsi vardır:
1.
Texniki təminat – EHM-lar və qurğular (Hard Ware);
İnformasiyanın toplanması, saxlanması, emalı və ötürülməsi üçün
istifadə edilən EHM-ları, digər qurğular, onların iş prinsipi, quruluşu və s.
öyrənilir.
2.
Proqram təminatı- (Soft Ware);
İstifadə edilən qurğuların idarə olunması, əlaqələndirilməsi,
informasiya emalı ilə əlaqədar proseslərin yerinə yetirilməsi və qoyulmuş məsələlərin həlli proqramları öyrənilir.
3.
Alqoritmlər və məsələnin EHM-də həlli üçün nəzəri üsullar (Brain
Ware).
“İnformatika” termini ilk dəfə XX əsrin
60-cı illərində fransız mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu
termin “informasiya” və “avtomatika” sözlərinin birləşdirilməsindən alınmışdır.
8.İnformatika
fənninin əhəmiyyəti və vəzifələri.
Informatikanın ən mühüm və
vacib fənlərdən biri kimi əksər dünya ölkələrinin təhsil sistemlərində öyrənilməsinə
xüsusi diqqət yetirilir. Informatika insanın zehni inkişafına kömək edir, məntiqi
təfəkkürün formalaşmasında, mühakimə və dərketmə qabiliyyətlərinin yüksəlməsində
əhəmiyyətli rol oynayır. İnformatika bir elm sahəsi kimi gündəlik həyatda, dəqiq
və humanitar elm sahələrinin inkişafında, texnika və müasir texnologiyaların təkmilləşdirilməsi
prosesində ortaya çıxan problemlərin həllində insanların yaxın köməkçisinə
çevrilir. İnformatika insanların elmi, praktiki biliklərinin genişlənməsində,
yeni ixtisaslara yiyələnməsində mühüm rol oynayır. İnsanlar
informasiya mədəniyyətinə, kompyuter savadına yiyələndikcə əmək bacarıqlarını
müəyyənləşdirir, gələcəkdə həyat şəraitini daha səmərəli qurmaq imkanı əldə
edirlər.
9.İnformatika fənninin əsas tərkib hissələri.
İnformatika fənni üzrə ümumi təlim
nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin etmək üçün fənnin əsas məzmununun zəruri
hesab edilən aşağıdakı tərkib hissələri mövcuddur: a)İnformasiya və informasiya
prosesləri. İnformasiya öyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında olan bilik və
məlumatları göstərir. Həmin biliklər müəyyən faktlar və onlar arasındakı
asılılıqlar şəklində ifadə olunur.
Formallaşdirma, modelləşdirmə,
alqoritmləşdirmə və proqramlaşdirma. Kompyuterlərdən
istifadə etməklə obyektin modelinin qurulması bir neçə zəruri mərhələləri əhatə
edir. Formallaşdırma mərhələsində tədqiqat
obyekti haqqında olan nəzəri fikirlər, müvafiq anlayışlar, əsas təsiredici
amillər, inkişaf göstəriciləri, asılılıqlar, qanunauyğunluqlar və s. əsasında
onun konseptual modeli qurulur. Konseptual modelin izahı riyazi simvolların
dilinə çevrilir: yəni obyektin riyazi modeli yaradılır. Riyazi modelin
reallaşdırılması üçün həll alqoritmi işlənilir və həmin alqoritm
proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə kompyuter proqramına çevrilir. Alınmış
kompyuter modelinə tədqiqat obyektinə aid real informasiyalar daxil edilir və nəticədə
obyektin informasiya modeli alınır. Məhz bu model imkan verir ki, müəyyən dəqiqliklə
obyektin vəziyyəti haqqında real situasiya öyrənilsin, onun nəticələri proqnoz
edilsin və müəyyən eksperimentlər aparılsın. Proqramlaşdırma dillərinin köməyilə
intellektual xüsusiyyətlərə malik olan bütün kompyuter proqramlarının
yaradılması da riyazi üsul və vasitələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Məhz
bu cür proqramların meydana gəlməsi ilə də süni intellekt anlayışı formalaşır
10. Elmi tədqiqat işlərinin
yerinə yetirilməsində IKT-nin rolu və yeri
Alim və mütəxəssislərin zəruri
elmi informasiyalarla vaxtında təmin edilməməsi elmin və sənayenin inkşaf
tempinin düşməsinə apara bilər. Bunun qarşısı isə yalnız ən yeni İKT-dan
istifadə etməklə, informasiya fondlarını elektronlaşdırmaqla almaq olar.
Əksər sahə və akademik elmi tədqiqat institutları, kitabxanaları, muzeyləri,
arxivləri kompyuterləşdirilmiş və İnternetə qoşulmuşdur. Bununla yanaşı bir çox məsələlərin həlli də
həyata keçirməlidir:
·
İnformasiya
resuslarının elektronlaşması;
·
Müasir
informasiya resuslarından alim və mütəxəssislərin sərbəst istifadə imkanı;
·
Rəqəm
kitabxanalar şəbəkəsinin yaradılması və sərbəst istifadə edilməsi;
·
ET-da
kompyuter modelləşdirmənin, statistik təhlil və s. kimi müasir tədqiqat
metodlarının tətbiqi;
·
Elmi
verilənlər bazasına girişin təmini;
·
Elmi
informasiyaların ümumiləşdirilməsi, sistemləşdirilməsi vasitələrinin işlənməsi;
·
İnformasiya
mərkəzləri və fondları arasında səmərəli əlaqənin qurulması;
·
Alim və
mütəxəssislərin müəlliflik hüququnun tanınması və qorunması;
·
Elektron
kəşflərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi və s.
11. İnformatikanin və IKT-nin
digər elm sahələrində tətbiqi
İnformatikanın son dövrlərdəki inkişafı onu
hesablama texnikasının köməyi ilə verilənlərin emalının üsul və vasitələri
haqqında olan texniki bir fənndən, nəinki texniki sistemlərdə, həmçinin təbiətdə
və cəmiyyətdə informasiya və informasiya prosesləri haqqında olan fundamental
elmə çevirdi. İnformatika həmçinin elmlər sistemində birləşdirici
funksiyasını yerinə yetirərək bir sıra yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına və
inkişafına səbəb olmuşdur. İnformatikanın çox tətbiq olunan sahələrindən biri
iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların
emalına xüsisi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyatın çox cəhətli
qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi digərlərindən daha nümunəvi xarakter
daşıyır.
Son illərdə isə informatika və ya informasiya
texnologiyaları demək olar ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə
tətbiq olunmağa başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri
formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika,
texniki informatika, geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika,
bioinformatika, aqrar informatika, tarixi informatika, sosial informatika,
hüquqi informatika, pedaqoji informatika, siyasi informatika, psixoinformatika
və s. kimi elmi sahələr əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir.
12. İnformatikanin,
hesablama texnikasi və ikt-nin meydana gəlməsi, təşəkkül tarixi və azərbaycandaki
müasir vəziyyəti
Bəşər sivilizasiyası
tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir
neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci inqilab yazının, ikinci - kitab
çapının, üçüncu - elektrikin, teleqrafin, telefonun, radio-televiziyanin,
dördüncü - mikroprosessorların, fərdi kompyuterlərin, İnternetin meydana gəlməsi
ilə əlaqədardır. Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı
1) kənd təsərrüfatı (aqrar), 2) sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə
daxil olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya
inqilabı ilə başlayir. İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan
kompyuterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və
arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf
tarixi də kompyuter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur. Həmin tarixə qısaca nəzər
salaq.
·
İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici
maşın hazırlamışdır;
·
1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab
əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;
·
1830-su ildə Çarlz Bebic (İngiltərə)
praqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal
kompyuterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur;
·
1930-su
ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompyuterlərin
yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir;
13.Fərdi komputerin əsas və əlavə qurğuları.
Sistem bloku:
Sistem bloku kompüterdə istifadə edilən texniki qurğuların əsas birləşmə qovşağı olub, daxilində iş üçün lazım olan ən əhəmiyyətli hissələr, xaricdə isə bloka qoşulan əlavə, xarici qurğular yerləşir. Kompüterin sistem blokuna xaricdən qoşulan qurğularına periferiya qurğuları deyilir. Periferiya qurğuları fərdi kompüterdə köməkçi əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə edilir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılırlar:
-verilənləri daxil edən qurğular (klaviatura, xüsusi manipulyatorlar, skaner və rəqəmli kameralar);
-verilənləri xaric edən qurğular (skaner, plotter);
-verilənləri saxlayan qurğular (strimmerlər, toplayıcılar və maqnitooptik qurğular);
-verilənləri mübadilə edən qurğular (faks-modemlər və şəbəkələr);
Masaüstü kompüterlərin sistem blokları üfiqi (desktop) və şaqulu (mini-tower, biq tower) formada istehsal edilirlər.
Sistem bloku daxilində yerləşən qida bloku xətdən alınan gərginliyi daxildəki qurğular arasında lazımi şəkildə bölüşdürür.
Ana lövhə kompüterin əsas hissəsi sayılır. Ana lövhə üzərində aşağıdakı elementlər yerləşir:
Sistem bloku kompüterdə istifadə edilən texniki qurğuların əsas birləşmə qovşağı olub, daxilində iş üçün lazım olan ən əhəmiyyətli hissələr, xaricdə isə bloka qoşulan əlavə, xarici qurğular yerləşir. Kompüterin sistem blokuna xaricdən qoşulan qurğularına periferiya qurğuları deyilir. Periferiya qurğuları fərdi kompüterdə köməkçi əməliyyatları yerinə yetirmək üçün istifadə edilir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılırlar:
-verilənləri daxil edən qurğular (klaviatura, xüsusi manipulyatorlar, skaner və rəqəmli kameralar);
-verilənləri xaric edən qurğular (skaner, plotter);
-verilənləri saxlayan qurğular (strimmerlər, toplayıcılar və maqnitooptik qurğular);
-verilənləri mübadilə edən qurğular (faks-modemlər və şəbəkələr);
Masaüstü kompüterlərin sistem blokları üfiqi (desktop) və şaqulu (mini-tower, biq tower) formada istehsal edilirlər.
Sistem bloku daxilində yerləşən qida bloku xətdən alınan gərginliyi daxildəki qurğular arasında lazımi şəkildə bölüşdürür.
Ana lövhə kompüterin əsas hissəsi sayılır. Ana lövhə üzərində aşağıdakı elementlər yerləşir:
-Mikroprosessor (MP)- kompüterində hesabi-məntiqi əməliyyatları
yerinə yetirir. Mikrosxem xüsusi qaydada hazırlanmış elektron sxemlər
toplusudur. -Çipset (mikroprosessor
dəsti)- kompüterin daxili qurğularını idarə etməklə yanaşı, ana lövhənin bütün
funksional imkanlarını təyin edən mikrosxem toplusudur;
-Şinlər- kompüterin daxili qurğuları arasında siqnalların ötürülməsini təmin edən naqillər yığımıdır;
-Əməli yaddaş- əməli yaddaş qurğusu- ( RAM-ƏYQ)- kompüter xəttə qoşulan zaman verilənlərin müvəqqəti saxlanılan mikrosxem toplusudur. Gərginlik kəsildikdə burada olan məlumatlar itir. Onun tutumu müasir kompüterlərdə bir neçə QB olur;
-keş yaddaş- əməli yaddaş ilə mikroprosessor arasında informasiya mübadiləsinin yüksəldilməsi məqsədilə istifadə edilən ifrat sürətli yaddaş qurğusudur.
-Şinlər- kompüterin daxili qurğuları arasında siqnalların ötürülməsini təmin edən naqillər yığımıdır;
-Əməli yaddaş- əməli yaddaş qurğusu- ( RAM-ƏYQ)- kompüter xəttə qoşulan zaman verilənlərin müvəqqəti saxlanılan mikrosxem toplusudur. Gərginlik kəsildikdə burada olan məlumatlar itir. Onun tutumu müasir kompüterlərdə bir neçə QB olur;
-keş yaddaş- əməli yaddaş ilə mikroprosessor arasında informasiya mübadiləsinin yüksəldilməsi məqsədilə istifadə edilən ifrat sürətli yaddaş qurğusudur.
14.Çap etmə qurğuları.
Printerlər
Printerlər bir-birindən: çapetmə üsuluna,
sıxlığma, sürətinə və çap rənginə görə fərqlənirlər. 1980-90-a illərdə
kompüterlər üçün ən çox yayılmış printerlər matrisli printerlər idi. Matrisli
printerlər ixtiyari simvolları və qrafik təsvirləri ağ-qara və rəngli (istifadə
edilən lentin rəngindən asılı olaraq) çap edə bilirlər. Matrisli printerlərin
qiyməti ucuz, cəldliyi isə yüksəkdir (mətn rejimində bir dəqiqədə 1 -6 səhifə,
qrafik rejimdə isə hər səhifəyə 5 dəqiqə vaxt sərf olunur). Mənfi cəhəti
ayrı-ayrı nöqtələrdən formalaşan şəkil və simvolların diskret quruluşlu olması,
çap keyfiyyətinin aşağı olması, iş zamanı səs salması və rəngli çap üçün az əlverişli
olmasıdır. Printerin əsas aktiv elementi xırda iynələrdir. Sadə modellərdə iynələrin
sayı 9-12 arasında, mürəkkəb modellərdə isə 18-24 arasında olur. Axınla işləyən printerlər iki növdə
olur: ağ-qara və rəngli. Printerin çapetmə sürəti ağ-qara rejim üçün səhifəyə
15-100 saniyə, rəngli rejim üçün isə 7 dəqiqəyə kimidir. Printerdə yüksək dəqiqliklə
təsvir almaq üçün yüksək keyfiyyətli kağızdan istifadə etmək lazımdır. Müasir
lazer printerləri üçün çapetmə sıxlığı 600-1200 dpi-dir. Bu printerlərin müsbət
cəhətləri səhifəni sətir-sətir deyil, bütövlükdə çap etməsidir. Mənfi cəhəti
isə qiymətiərinin baha olmasıdır.
15.Yaddaş və
onun növləri.İnformasiya vahidləri.informasiya daşıyıcısı.
İnformasiyanı yadda saxlamaq üçün yaddaş
qurğularından istifadə olunur. Yaddaş qurğuları funksiyalarına
görə müxtəlif olurlar:
·
Operativ
yaddaş (Random Access Memory
– RAM. Kompyuter söndürüldükdə operativ
yaddaşda (OY) olan informasiya silinir.
·
Daimi
yaddaş qurğusu (Read Only Memory
– ROM) – yalnız oxumaq üçün istifadə olunan
yaddaşdır. Burada kompyuterin əsas sistem proqram təminatı
olan BIOS saxlanılır.
·
Disketləri (floppi) oxuyan qurğu-
artıq istifadə olunmayan kiçik tutuma malik disketləri oxuyub-yazmaq üçün
qurğu.
·
Virtual yaddaş – yerinə yetirilən
proqram(lar)a tələb olunan OY-ın həcmi mövcud fiziki yaddaşdan çox olduqda
diskdə təşkil olunan operativ yaddaş. Məsələn, fiziki mövcud olan OY-ın həcmi
32 Mbayt olduğuna baxmayaraq o, 4 Qbayta qədər virtual yaddaşdan istifadə edə
bilər.
Müasir
kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7
bit kifayət edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8
bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda
saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük
informasiyaölçü vahidləri aşağıdakılardır:
8
bit= 1 Bayt
1024
Bayt= 1 KiloBayt (KB)
1024KB=1
Meqa Bayt(MB)
1024
MB=1QiqaBayt (QB)
1024
QB=1 TeraBayt(TB)
1024
TB=1 Petabayt (PB)
Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4 bayt və ya 32 bit ikiqat
söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz
adlanır.
16.Fayl və qovluq
anlayışı.Dİsklər.
İnformasiya
disklərdə fayllarda saxlanılır.Fayl-yaddaşın adlandırılmış bir hissəsidir.Fayllar
2 hissəyə bölünürlər:mətn və ikili fayllar.Hər bir proqram onu işə salan müəyyən
bir fayl əsasında qurulub.Belə fayllar istifadə faylları adlanırlar.Fayllar
quruluşca 2 yerə bölünürlər:faylın adı və genişlənməsi.Faylın adı 1-8,genişlənməsi
isə 1-3/4 simvoldan ibarət ola bilər.Faylın adı və genişlənməsi latın hərflərindən-böyük
və ya kiçik hərflərdən,aşağıdakı simvollardan ibarət
olmalıdır:_,-,$,#&,@,!,%,{,},~,^,`.DOS və Windows 3.1 əməliyyat sistemlərindən
başqa digər əməliyyat sistemlərində faylın adını 256 simvoladək uzatmaq
olar.Faylların aşağıdakı genişlənmə növləri vardır:
|
diskovod: yol \faylın adı
Hər bir fayl üçün onu qovluğa yazan rəmzlər vardır.Faylın
4 rəmzi olur:
- Read-only. Ancaq faylın oxunması üçün rəmzdir.Bu rəmzli faylların dəyişdirilməsi və silinməsi üçün bu rəmz silinməlidir.CD-də fayllar bu rəmzdə olur.
- Hidden. Gizli fayllar üçündür.Bu rəmzli fayllar gizli olur və görsənmir.Onların görünməsi üçün bu rəmz silinməlidir.
- System. Sistem faylları üçündür.Bu bir neçə əhəmiyyətli sistem faylları üçün istifadə olunur.Sistem faylları köçürülə bilmir.
- Archive. Arxivləşdirilən fayllar üçündür.Sistem faylları adətən arxiv rəmzli olur.Bu o deməkdir ki,faylın kopiyası arxivə yerləşdirilib.
17.Elektron
hesablama maşınlarının təsnifatı.
Hesablama
texnikasının inkişaf tarixinə uyğun olaraq elektron hesablama maşınlarını (EHM)
beş nəslə bölürlər. Bu nəsillər
element bazasına, proqram təminatlarına,
texniki və istismar göstəricilərinə
görə bir-birindən köklü surətdə fərqlənirlər.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid
edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az,
yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli
üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
Keçən əsrin sonuncu onilliyində inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində beşinci
nəslə aid hesablama maşınları barəsində müxtəlif layihələr irəli sürülmüş və işlənib hazırlanmışdır.
18.Komputerin struktur sistemi
və tərkibi.
Kompyuterin bütün hissələri
bir-biri ilə sistem şini vasitəsilə birləşmişdir. Şin – prosessorla yaddaş
arasında və ya giriş-çıxış qurğularının kontrollerləri (idarə sxemləri)
arasında verilənlərin və idarə siqnallarının ötürülməsini təmin edən naqillər
yığımından ibarətdir. Fərdi kompyuterlərdə sistem şini kimi
İSA (Industry Standardt Architecture), EISA (Extended Industry Standard
Architecture) PSI (Peripheral Component Interconnect bus) standardlarından
istifadə edilir. ISA şinlər: verilənlər (16 bit), ünvan (20 bit) və idarə
şinindən (8 xətt) ibarət olur. Fərdi kompyuterlərin əsasını prosessor və yaddaş
bloku təşkil edir. Prosessor hesab-məntiq qurğusundan və idarə qurğusundan ibarətdir.
İdarə qurğusu proqramdakı əmrləri qəbul edir və onların yerinə yetirilməsini təşkil
edir. Hesab-məntiq qurğusu isə hesablama əməllərini yerinə yetirir. Cari vaxtda
yerinə yetirilən proqramları və aralıq nəticələri yadda saxlamaq üçün əməli
yaddaş qurğusundan ( RAM - Random Access Memory) istifadə edirlər. Fərdi
kompyuterlərdə istifadə olunan xarici qurğuları (monitor, çap qurğuları, disk
qurğuları və s.) kompyuterə qoşmaq üçün kontrollerdən (idarə sxemi) istifadə
edirlər. Kompyuterlərdə ikilik say sistemindən istifadə edirlər. Bu say sistemi
iki rəqəmdən «0» və «1» -dən ibarətdir. İstənilən məlumat bu iki rəqəmin köməyi
ilə kodlaşdırılıb kompyuterin əməli və xarici yaddaş qurğusunda yerləşdirilə
bilər.
19.Kompüterin giriş və çıxış qurğuları.
Giriş – çıxış qurğularının koməyi ilə kompüterlər ətraf mühitlə əlaqədə olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mouse (sıçanı), skaneri, qrafiki planşeti (digitizer), web-kameranı, TV- tüneri və s. göstərmək olar.
Klaviatura – kompüterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur.
Mouse (sıçan) - kompüterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur. Yerdəyişdirmə vericilərdən (datçiklərdən) və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən qurğudur. ”Mous”-u hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini təmin edirik. Son dövrlərdə optik və radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mouse-dan geniş istifadə olunur.
Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur.
TV – tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Skaner – giriş qurğusudur.fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn , şəkil və qrafik məlumatları kompüterə daxil etmək üçündür.
Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.
Monitor çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.
Printer – kompüterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür.
Giriş – çıxış qurğularının koməyi ilə kompüterlər ətraf mühitlə əlaqədə olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mouse (sıçanı), skaneri, qrafiki planşeti (digitizer), web-kameranı, TV- tüneri və s. göstərmək olar.
Klaviatura – kompüterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur.
Mouse (sıçan) - kompüterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur. Yerdəyişdirmə vericilərdən (datçiklərdən) və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən qurğudur. ”Mous”-u hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini təmin edirik. Son dövrlərdə optik və radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mouse-dan geniş istifadə olunur.
Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur.
TV – tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Skaner – giriş qurğusudur.fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn , şəkil və qrafik məlumatları kompüterə daxil etmək üçündür.
Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.
Monitor çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.
Printer – kompüterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür.
20.Komputerin sistem və tədbiqi proqram təsnifatı.
Dünyada mövcud olan proqramlar 3 sinfə bölünür:
1. Sistem
proqramları
2. Tətbiqi
proqramlar
3. İnstrumental
proqramlar (Alqoritmik dillər).
Proqram təminatının əsas
hissələrindən olan sistem proqramları kompüteri idarə etmək üçündür. Sistem proqramlarına
daxildir:
2. Örtük
proqramları
3. Arxiv
proqramları
4. Antivirus
proqramları
5. Drayverlər(xarici
qurğuları birləşdirən)
6. Utilitlər
və s.
Əməliyyat sistemi kompüteri
idarə edən, kompüterin qurğularını bir-birinə bağlayan, kompüterlə istifadəçi
arasında əlaqə yaradan proqramlar toplusudur. Misal üçün: MS-DOS, Windows
95/98/NT/XP/2000/2003, Linux, Unix və s.
Örtük proqramları Əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək üçün yaradılan proqramlardır: Misal üçün: NC,Windows 3.1, Widows özü həm əməliyyat sistemidir həm də örtük proqramı.
Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların genişlənməsi .zip, arj, rar.
Antivirus proqramları kompüterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən və silə bilən, eyni zamanda virusların kompüterə daxil olmasının qarşısını alan xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky AYP və s.
Kompüter virusu özü kiçik həcmli ziyanverici proqram məhsuludur. Virus proqramları Antivirus proqramlarından bir addım qabaqda gedir.
Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları həyata keçirir.
Örtük proqramları Əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək üçün yaradılan proqramlardır: Misal üçün: NC,Windows 3.1, Widows özü həm əməliyyat sistemidir həm də örtük proqramı.
Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların genişlənməsi .zip, arj, rar.
Antivirus proqramları kompüterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən və silə bilən, eyni zamanda virusların kompüterə daxil olmasının qarşısını alan xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky AYP və s.
Kompüter virusu özü kiçik həcmli ziyanverici proqram məhsuludur. Virus proqramları Antivirus proqramlarından bir addım qabaqda gedir.
Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları həyata keçirir.
21.Hesablama qurğularının inkişaf tarixi.
XIX əsrin sonlarında bank, sığorta və ticarət
sahələri daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu sahələrdə yaranan uzun vaxt tələb
edən məsələlərin həlli üçün mexaniki və elektromexaniki qurğuların
yaradılmasına başlanıldı. 1875-ci idə rus alimi Odner dörd hesab əməlini yerinə
yetirən mexaniki arifmometr qurğusunu düzəldir. Bu qurğudan uzun muddət bank və
mühasibat sahəsində geniş istifadə edilmişdir. 1954-cü ildə yaradılan
kalkulyatorlar arifmometrlərin müasir sələfləridir. 1888-ci ildə amerikalı mühəndis
German Xollerit ilk elektromexaniki hesablama maşınını yaradır və ona
tabulyator adını verir. Bu qurğundan 1890-cı ildə ABŞ-da əhalinin siyahıya
alınmasında istifadə olunur. Alınmış nəticələri emal etmək üçün 500 işçinin
yeddi ilə yerinə yetirdiyi işi, Xollerit 43 əməkdaşla 43 tabulyator qurğusunun
köməyi ilə 1 ay müddətinə yerinə yetirməyə nail oldu.
22.Kompüterlərin nəsilləri.
“Kompüter”
ingilis sözü olub (Computer) hesablayıcı deməkdir. Hesablama maşınlarının əsas
prinsipləri Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q. Qoldsteyn və A. Beris tərəfindən
verilmişdir. İlk dəfə 1946-cı ildə ABŞ-da ENİAK adlı universal kompüterin
yaradılması bu nəzəriyyəni reallaşdırdı. Kompüter texnikasının yarandığı
vaxtdan hazırki dövrə qədər olan inkişafı nəsillərə bölünür.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az, yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
1-ci nəsil kompüterləri 1950-1959-cu illərə aid edirlər. Onlar elektron lampalı elementlərlə qurulduğundan iş etibarlılığı az, yaddaş tutumu və işləmə sürəti kiçik idi. Onlar əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə edilirdi.
2-ci nəsil kompüterləri 1960-1969-cu illərə aid edirlər. Bu kompüterlərin element bazası yarımkeçiricilərdən ibarət idi. Bunlarda alqoritmik dillərdən istifadə etməklə proqramlaşdırma işi xeyli asanlaşmışdır.
3-cü nəsil kompüterləri 1970-1985-ci illərə aid etmək olar. Bu kompüterlərin yaranmasının səbəbi yeni element bazasının-mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlılığı daha da artdı.
4-cü nəsil kompüterlləri 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Biz artıq bu komüterlərin üstün cəhətləri ilə yaxından tanışıq.
5-ci və ya sonrakı nəsil- indinin və gələcəyin kompüterləridir. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət Neyrokompüterlər layihəsinə yönəlmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI-ci asrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə indiki kompüterləri xeyli ötəcəkdir.
23.Proqram
təminatı təsnifatı.Xidmət proqramları haqqında.
Fərdi kompyuterin proqram təminatı – təlimatlar yığımından
ibarət olub, kompyuteri idarə edir və onun köməyi ilə lazım olan məsələni həll
edir. Proqram təminatı iki hissəyə bölünür: ümumi və tətbiqi. Ümumi proqram
təminatı hesablama sisteminin resurslarının düzgün bölünməsini və istifadə
edilməsini təmin edir. Tətbiqi proqram təminatı özündə istifadəçinin tətbiqi
programlar paketini birləşdirir. Bu proqramlar paketində istifadəçinin konkret
məsələsini həll edə biləcək proqramlar olur.
Ümumi proqram təminatının tərkibinə aşağıdakı
proqramlar daxildir.
·
əməliyyat sistemi;
·
proqramlaşdırma dilləri;
·
texniki xidmət proqramları.
Əməliyyat sistemi hesablama
prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə olunmasıni təmin edən
proqramlar toplusundan ibarətdir. Kompyuter işə salındıqda əməliyyat sistemi
başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o
digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda
kompyuterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların
təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir. Kompyuterlərdə bir neçə tip
əməliyyat sistemlərindən istifadə edirlər: MS DOS, OS/2, Windows 9x, Unix və s.
Fərdi kompyuterlərdə əsasən Windows XP (2003-cü
ildə yaradimışdır) əməliyyat sistemi proqram təminatından geniş istifadə
olunur. Windows XP çoxməsələli əməliyyat sistem olub, qrafiki pəncərə
istifadəci interfeysinə malikdir.
Proqramlaşdırma
dilləri proqram modullarından ibarət olub, məsələnin həll
mərhələsinə hazırlığını təmin edir. Proqramlaşdırma dilləri iki hissəyə
bölünür: aşağı səviyyəli dillər (Assembler, Avtokod və s.), yüksək səviyyəli
dillər (Fortran, Alqol, Kobol, Basic, Pascal, Ci və s.). Aşağı səviyyəli
proqramlaşdırma dillərində hər operatora bir maşın əmri uyğun gəlir. Bu dildə yazılan proqram az yer tutur və tez
yerinə yetirilir. Aşağı səviyyəli dillərdən sistem proqramçılar istifadə edir.
Yuxarı səviyyəli proqramlaşdırma dillərində hər operator bir neçə maşın əmri
ilə əvəz edilə bilər, bu isə yaddaşda çox yer tutur. Yüksək səviyyəli dillərdən
isə tətbiqi proqramçılar istifadə edir. Tətbiqi proqram paketi (TPP) –
istifadəçinin müəyyən sinif məsələlərini həll etmək üçündür. Bu
proqram paketləri istifadəçinin aşağıda göstərilən işlərini yerinə yetirir:
·
mətnlərin
emalı (Lexicon, ChiWriter, Word və s.)
·
elektron
cədvəllərin emalı (Excel, Lotus və s.)
·
verilənlər
bazasının idarəsi (Fox Pro, Paradox, Access və s.)
·
kommunikasiya
(Internet Explorer, Netscape Communicator)
24.Xidməti
proqramlar.
Fayl və
qovluqların arxivləşdirilməsi
Arxiv proqramları (Arxivatorlar) fayldakı
informasiyları sıxmaqla onların arxivləşməsini yerinə yetirir. Sıxma dərəcəsi asılıdır:
1. İstifadə olunan arxivatordan.
2. Sıxma üsulundan.
3. Faylın tipindən.
Arxivləşdirmənin iki səbəbi var:
1. İnformasiyanın qorunması (faylın rezerv surətini
yaratmaqla)
2. Fayllar üçün ayrılmış yerdən səmərəli
istifadə.
Antivirus proqramları
Virusları aşkar və ləğv etmək
üçün antivirus proqramlarından istifadə edilir. Antivirus proqramları
funksiyalarından asılı olaraq aşağıdakı tiplərə bölünür:
1.
Proqram-həkim
– tapır və müalicə edir: Dr. Solomon, Norton AntiVirus, Doctor Web, Aidstest,
AVP, AntiViral Toolkit Pro Scaner.
2.
Mühafizəçi
proqramlar – RAM-da yerləşir, yalnız tapır: AntiViral Toolkit Pro Manitor.
3.
Detektor
proqramlar – yalnız onlara məlum virusları tapır.
4.
Revizor
proqramlar – sistemin ilkin vəziyyəti ilə yükləmədən sonrakı vəziyyəti müqaisə
edilir.
Tərcümə
proqramları
Tərcümə proqramları iki cür olur:
1.
Sözbəsöz tərcümə proqramları – Polyglot, Dilmanc
(az-eng), Magic Gooddy, Lingvo, Socrat.
2.
Mətnin ümumi tərcüməsi – PROMT XT Family, COKPAT
Интернет 3.0 və
s.
25.Disklərin
Deqfraqmentasiyası,formalaşdırılması və təmizlənməsi.
1.Proqramların
icrasını sürətləndirmək üçün proqram fraqmentləri saxlanılan klasterləri
“toplamaq” və imkan daxilində diskdə bir- birinə daha yaxın birləşdirmək
lazımdır. Bu proses diskin defraqmentləş
dirilməsi-
defraqmantasiya adlanır. Diskdə saxlanılan istənilən informasiya zaman keçdikcə
fraqmentləşdiyi üçün ən azı bir neçə ayda bir dəfə defraqmentləşdirmə əməliyyatını
aparmaq lazımdır.
Disklərin
defraqmentləşdirilməsi üçün Windows XP sistemində xüsusi utilit – Дефрагментация
proqramı nəzərdə tutulur. Bu proqram diskdə saxlanılan faylları elə
nizamlayır ki, diskin müxtəlif hissələrinə səpələnmiş fayl hissələri bir yerdə
toplanmaqla diskin yalnız bir hissəsində ardıcıl yerləşərək saxlanılır. Bundan əlavə
defraqmentasiya əməliyyatı prosesindəki diskdəki boş yerlər birləşərək bütöv
disk sahəsi (yaddaş oblastı) əmələ gətirir ki, bu da gələcək də yeni yazılan
faylların diskdə müxtəlif hissələrlə (fraqmentlər şəklində) saxlanma ehtimalını
azldır. Defraqmentasiya proqramını həm də Baş menyudan icra etmək olar. Bunun
üçün baş menyunun Пуск
siyahısına daxil olan Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные- Дефрагментация
диска əmrini
seçmək lazımdır. Bu halda müvafiq dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.
2. Uzun
müddət kompüterlə işləyərkən müxtəlif fayl obyektlərinin ardıcıl olaraq
saxlanması nəticəsində diskin təmamilə doldurulması və bu diskdə boş yerin
qalmaması təhlükəsi yarana bilər. Bu zaman əməliyyat sistemi məlumat verir ki,
diskdə boş yer yoxdur. Belə hallarda sistemdə istifadə olunmayan lazımsız
proqram və faylları əl ilə ləğv edərək diskdə müəyyən sahəni təmizləmək olar.
Bununla yanaşı diskləri ən sadə üsulla təmizləmək üçün sistemdə xüsusi utilitdən
istifadə edilir- Очистка диска Diskdə boş yerin olmadığı barədə
sistem məlumatı üzərində mausun sol
düyməsi
basılarkən Очистка диска
proqramı avtomatik icra olunur. Ümumiyyətlə isə bu proqram əl ilə icra
etmək üçün Baş menyunun Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные bəndinə daxil olan Очистка диска əmrini seçmək lazımdır. Bu halda
ekranda Очистка диска
adlı dialoq pəncərəsi açılır. Bu dialoq pəncərəsində təmizlənmək üçün nəzərdə
tutulan disk seçilir və OK düyməsi basılır. Nəticədə proqram sistemi təhlil edərək
növbəti dialoq pəncərəsində müəyyən həcmdə disk sahəsini boşalda biləcək
faylların siyahısını əks etdirir.
3. Diskin
formatlaşması diskin yazı və oxuma üçün hazırlanması deməkdir. «Мои документы» qovluğu açılır, disk(disket) göstərilir →
kontekst menyuda «Форматировать…» → «Формат Диск…» dialoq pəncərəsi açılır → Начать (Start).
Formatlaşma
zamanı disketdəki bütün informasiyalar silinir, disk cığır və sektorlara
ayrılır. Dialoq pəncərəsində formatlaşmanın bir-neçə üsulundan istifadə etmək
mümkündür:
«Быстрое» – diskdə bütün informasiya
silinir, yalnız bir dəfə format olunmuş disklər üçün nəzərdə tutulur;
«Использовать сжатие» – NTFS ilə dəstəklənir;
«Создание загрузочного диска» – MS-DOS
sistemi diskdəki bütün informasiyanı silir və oraya sistem fayllarını əlavə
edir.
28.Verilənlərin arxivləşdirilməsi.
Əgər biz kompüterimizdə olan və bizə lazım
olan proqramları bir qovluqda saxlayırıq və gündə bir dəfə və yaxud həftədə bir
dəfəbu qovluqun cari durumunun sürətini CD-Diskə köçürdürük.Bu məqsədlə Windows
9x-də xüsusi xidməti proqram var-Verilənlərin arxivləşdirilməsi (backup).
1.
Məsələn Verilənlərin arxivləşdirilməsi
(backup)proqramını işə salmaq üçün Пуск
Программь Стандартнье Служебниь
proqrammı
Aрхивация
данньх (backup)
2 .Proqramın pəncərsi iki hissədən ibarətdir.
Sol paneli –qovluqlar panelidir.
Sağ paneli- tərkib panelidir.
3. Lazım olan diski sol paneldən
seçilir,sonra(+)işarəsini seçirik.
Bu halda diskin tərkibi ekrana çıxır.
4. Ekplorer proqramında fərqli olaraq ,hər
obyektin (diskin,qovluqun,faylın)yanında işarə qoymaq üçün yer var.Obyektin
yanına bu işarəni qoymaq –o deməkdirki,bu obyekti rezerv obyektinin tərkibinə
salırıq.
5. Məsələn,əgər biz C:-\Moy dokumenti qovluqunun rezerv sürətini çıxartmaq istəyirik,onda
bu qovluqunyanında həmin işarəni qoyuruq.
6. Arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulmuş qovluqu
seçdikdən sonra Dalee düyməsini basırıq və rezerv sürətin yerləşdirilməsi nəzərdə
tutulmuş qurğunu seçirik.
7.
Qurğunu (qovluqu)seçdikdən sonra Начать архивацию düyməsini basırıq.
8.Название архива dialoq pəncərəsində istədiyimiz
adı daxil edə bilərik. Lazım bilərsə hətta parol da verə bilərik ,əgər arxivin
kənar şəxs tərəfindən açılmasını istəmirik.
9.Arxivləşdirmə
prosesini işə salmaq üçün OK düyməsini
basırıq.
29.Virusların təsnifatı və virusa qarşı
proqram vasitələri.
Kompüter
virusları təxminən 1980-ci illərin əvvəllərində meydana çıxmışdır. «Kompüter
virusu» termini 1984-cü ildə ABŞ-da keçirilən informasiya təhlükəsizliyi üzrə
7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən işlədilmişdi. Kompüter viruslarının ümumi
qəbul edilmiş tərifi yoxdur. Biz aşağıdakı tərifdən istifadə edəcəyik.
Kompüter virusu – elə proqramdır ki, özünü təxminən bioloji virus kimi
aparır: çoxalır, maskalanır və ziyanlı təsirlər göstərir. Antivirus proqramlarının növləri. Viruslarla mübarizə
proqramlarının bir neçə növü var - skanerlər (başqa adı: faqlar, polifaqlar),
disk müfəttişləri (CRC-skanerlər), rezident monitorlar və immunizatorlar.
Skanerlər.
Antivirus skanerlərin iş prinsipi faylların və sistem yaddaşının yoxlanmasına və
onlarda məlum və ya yeni (skanerə məlum olmayan) virusların axtarışına əsaslanır.
Disk müfəttişləri. Disk
müfəttişlərinin (CRC-skanerlərin) iş prinsipi diskdə olan fayllar və sistem
sektorları üçün CRC-cəmlərin (nəzarət cəmlərinin) hesablanmasına əsaslanıb.
Rezident monitorlar. Rezident
monitorlar - daim operativ yaddaşda yerləşən və disklə və operativ yaddaşla
aparılan əməliyyatlara nəzarət edən proqramlardır. Məhz bu proqramlar sistemin
real yoluxma anına kimi virusu aşkarlamağa imkan verir (əvvəlki ikisindən fərqli
olaraq).
İmmunizatorlar.
İmmunizatorların iki növü var: yoluxma barədə məlumat verən immunizatorlar və hər-hansı
növ virusla yoluxmanın qarşısını alan immunizatorlar.
30.Əməliyyat
sistemi.əsas və əlavə funksiyaları,əməliyyat sisteminin təsnifatı.
Əməliyyat sistemi (en. Operating
System (OS)) – hesablama prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə
olunmasını təmin edən proqramlar toplusundan ibarətdir.
kompyuter işə salındıqda əməliyyat
sistemi başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir
və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni
zamanda kompyuterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi,
qırılmaların təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir.
Əməliyyat sistemi kompyuter avadanlığının
istifadəsini (avadanlığların idarə etməsini, informasiyanın daxil edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin
redaktəsini, başqa proqramların istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün
edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ən öncə kompyuterin sabit yaddaşındanəməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin
əməliyyat sistemi altında çalışır.
Əsas funksiyalar:
·
Proqramların əməliyyat
yaddaşına köçürülməsi və onların tətbiqi
·
Standartlara cavab
verən informasiyanın daxil
edilməsi və çıxarılması qurğularının istifadəsinin mümkün edilmasi
·
kompyuterin əməli
yaddaşının idarə edilməsi
·
kompyuterin sabit
yaddaşının idarə edilməsi
·
İstifadəçi ilə kompyuter arasında qarşılıqlı əlaqənin
yaradılması
Əlavə funksiyalar:
·
Bir
neçə əməliyyatın parallel olaraq yerinə yetirilməsi
·
Proseslər
arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması
·
Kompyuterlər
arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması(şəbəkə)
·
Sistemin
sıradan çıxmağının, informasiyanın itirilməsinin/ikinci şəxsin əlnə keçməsinin
qarşısının alınması
·
Qoşulmaların idarə
edilməsi
Əməliyyat
sisteminin təsnifatı.
Əməliyyat sistemi hesablama sisteminin
tipindən (əsasən prosessorların tipi, onların sayı
və arxitekturası nəzərdə tutulur) asılı olaraq hesablama sistemi resurslarından
istifadənin effektivliyini təmin etməlidir. Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı
növləri mövcuddur:
·
sistemlə eyni vaxtda
işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçili, çoxistifadəçili;
·
sistemin idarə olunması
ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin sayına görə: birməsələli,
çoxməsələli;
·
prosessorların
sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;
·
prosessorun
mərtəbələrin sayına görə: 8 – mərtəbəli, 16 – mərtəbəli, 32 – mərtəbəli, 64 –
mərtəbəli;
·
interfeysin
tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;
·
informasiya
emalı rejminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real vaxt miqyaslı;
·
resurslardan
istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.
35.Say
sistemləri.
Biz indiyə kimi proqramlarımızda
yalnız onluq ədədlər və ascii simvollardan istifadə etdik. Proqramlaşdırmada,
xüsusilə, sistem proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləyərkən, 16-lıq
(hexal) say sistemləri ilə işləmək daha məsləhətdir. Bəzən isə, bit
əməliyyatları (irəlidə) yerinə yetirərkən, ədədlərin ikili say sistemindəki
halı ilə işləmək lazım gəlir. Bir proqramçı kimi, say sistemlərinin mahiyyətini
bilmək, bir say sistemindən digərinə keçməyi bacarmaq mühümdür.
Gəlin, bu məsələlər ilə məşğul olaq.
İkili say sistemi
Adından da göründüyü kimi, ikili say
sistemində bütün ədədlər cəmi 2 rəqəm: 0 və 1 vasitəsilə ifadə olunur. İkili
ədədlərə misal olaraq, 0001010010, 1111, 011001111, 0, 11 və
s. misal göstərmək olar.
Aşağıdakı qaydadan istifadə etməklə,
verilmiş ikili ədədi onluq ədədə çevirə bilərik. Tutaq ki, hər hansı [x(n)][x(n-1)][x(n-2)]...[x2][x1] ikili
ədədi verilmişdir. Burada hər bir x(k), 1<=k<=n 0 və ya
1 qiyməti ala bilər. İkili ədədi onluq ədədə çevirmək üçün aşağıdakı düsturdan
istifadə edirik.
onluq_eded = x(n)*2^(n - 1) +
x(n-1)*2^(n-2)+ ... x(2)*2^1 + x(1)*2^0;
Burada 2^k ifadəsi
2 üstü k mənasını verir, yəni 2*2*2 ... *2 k dəfə.
Misal üçün, 1000101001 ikili
ədədini onluq ədədə çevirək. Burada rəqəmlərin sayı = 10. Ona görə yazırıq:
1000101001 = 1*2^9 + 0*2^8 + 0*2^7 +
0*2^6 + 1*2^5 + 0*2^4 + 1*2^3 + 0*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0
1000101001 = 1*2^9 + 1*2^5 + 1*2^3 +
1*2^0 = 512 + 32 + 8 + 1 = 553
Başqa bir ikili ədədi onluq ədədə
çevirək, 00000100111101. Bu halda rəqəmlərin sayı 15-dir.
İlk rəqəmlər 0 olduğundan, onların
2-nin üstünə hasili 0 edəcək. Ona görə onları buraxa və birbaşa 1 ilə başlayan
rəqəmlərdən hesablamanı apara bilərik.
00000100111101 = 1*2^8 + 0*2^7 +
0*2^6 + 1*2^5 + 1*2^4 + 1*2^3 + 1*2^2 + 0*2^1 + 1*2^0 =
= 256 + 32 + 16 + 8 + 4 + 1 = 317
Qalıqları sondan əvvələ düzsək,
alarıq: 100011
Başqa
bir misal, 1378 onluq ədədini ikili ədədə çevirək:
37.Alqortim
və proqramlaşdırma anlayışı,alqoritmin xassələri,təsvir vasitələri,tipləri.
Alqoritm – latınca qayda-qanun deməkdir.
Alqoritm sözü IX əsrin məşhur özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd İbn Musa əl-Xarəzminin
(yəni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) adının latın hərflərilə olan “alqoritmi”
yazılışıyla bağlıdır. Əl-Xarəzminin yazdığı traktatın XII əsrdə latın dilinə tərcümə
olunması sayəsində avropalılar mövqeli say sistemi ilə tanış olmuş, onluq say
sistemini və onun hesab qaydalarını alqoritm adlandırmışlar.Proqram - maşının addım-addım yerinə yetirəcəyi
təlimatlar və yaxud əmrlər toplusudur. Hər bir proqram tərtib edilərkən müəyyən
bir alqoritmdən istifadə edilir. Yəni, proqram hər bir alqoritmi maşının başa
düşəcəyi formada ifadə edir. Başqa sözlə proqram – maşının girişinə verilən
informasiyaları çıxış informasiyalarına çevirən, xüsusi şəkildə tərtib olunmuş
sonlu sayda ardıcıl əmrlərdən ibarət alqoritmdir.
Alqoritmin xassələri
Məsələnin maşında
həlli üçün tərtib edilən alqoritm bir çox şərtləri ödəməlidir. Bu şərtlərə alqoritmin
xassələri deyilir. Həmin xassələr aşağıdakılardır:
1. Alqoritm sonlu sayda mərhələdən
sonra qurtarmalıdır. Buna, alqoritmin sonluluq xassəsi deyilir.
2.
Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli
təyin olunmalıdır. Bu alqoritmin müəyyənlik xassəsidir.
3.
Alqoritmin müəyyən sayda giriş qiymətləri (məsələnin başlanğıc şərtləri)
olmalıdır. Bu şərtlər proqram icra olunmamış və ya olunduqca maşına daxil edilə
bilər.
4.
Alqoritmin yerinə yetirilməsi nəticəsində giriş qiymətlərindən
asılı olan bir və ya bir neçə çıxış qiymətləri alınmalıdır.
5.
Alqoritm sadə və səmərəli olmalıdır, yəni alqoritmin nəticəsi
(cavabı) mümkün qədər sadə əməliyyatlar vasitəsilə və ən qısa yolla
alınmalıdır.
6.
Alqoritm ümumi olmalıdır, yəni müəyyən məsələ üçün tərtib olunmuş
alqoritm, həmin tipdən (sinifdən) olan bütün məsələlər üçün yararlı olmalıdır.
Bu alqoritmin kütləvilik xassəsidir
Alqoritmin təsvir vasitələri
Alqoritmi mümkün qədər əyani şəkildə göstərmək üçün aşağıdakı təsvir
vasitələrindən istifadə olunur:
1.
Adi dildə;
2.
Blok-sxemlə;
3.
Alqoritmik dildə.
1.
Alqoritmin adi dildə təsviri (nəqli). Bu zaman əməliyyatlar, icra
olunacaq hərəkətlərin nəqli şəkildə ardıcıl sadalanması kimi verilir. Məsələn,
konfenin hazırlanmasını ifadə edən alqoritmin təsviri buna misal ola bilər.
2.
Alqoritmin blok-sxem təsviri. Mürəkkəb alqoritmlərin təsviri
zamanı blok-sxemlərdən istifadə olunması daha geniş yayılmışdır, çünki bu halda
alqoritmin blok-sxem şəklində təsviri daha əyani olur. Bu
zaman, adətən alqoritmin bir addımına bir blok uyğun olur. Lakin bir blokda bir
neçə eyni tipli mərhələ və ya bir mərhələ bir neçə blokda təsvir oluna bilər.
Alqoritmin tipləri
Xətti alqoritmlər sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl əməliyyatlardan
ibarət olur və onlar yazıldığı ardıcıllıqla da icra olunur.
Budaqlanma alqoritmlərin tərkibində bir və ya bir
neçə məntiq mərhələsi olur. Bu mərhələdə müəyyən kəmiyyətlərin hər hansı bir şərti
ödəyib-ödəmədiyi yoxlanılır və ona uyğun olaraq sonrakı gedişin istiqaməti
seçilir.
Proqramlaşdırmada tez-tez eyni əməliyyatlar qrupunun çoxlu sayda təkrar
olunması lazım gəlir. Bu halda dövr alqoritmindən istifadə olunur. Dövrlər sadə və mürəkkəb olur.
41.Proqramlaşdırma dilləri.
Proqramlaşdırma dilləri adi dillərdən
“sözlərin” (ancaq translyatorun başa düşdüyü) sayına və əmrlərin ciddi yazılış
qaydasına görə fərqlənir. EHM-də proqram yazmaq üçün istifadə olunan
formallaşmış dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir.
Istənilən proqramlaşdırma dilinin əsas
elementləri bunlardır: dilin əlifbası, sintaksisi və semantikası. Dilin
əlifbası dedikdə, həmin dildə işlənən bütün simvollar nəzərdə tutulur.
Sintaksis- əlifbada olan simvollardan dilin ayrı-ayrı konstruksiyalarının
(komandaların, operatorların) düzəldilməsinin formal qaydalarıdır. Bu qaydalar
müxtəlif həll alqoritmlərini proqramlaşdırmağa imkan verir.
Semantika - dilin bu və
ya digər sintaksis konstruksiyalarının təsviridir..
Translyator və kompilyatorlar. Proqramlaşdırma
dili vasitəsilə hazır proqram yox, ancaq qurulmuş alqoritmi təsvir edən mətn
yaradılır. İnsanın başa düşdüyü dildə olan bu proqram maşının başa düşdüyü dilə
çevrilməlidir. Bunun üçün kompüterdə translyatorlar və kompilyatorlar olur.
44.Əməliyyat
sistemləri.
Macintosh - qısaca Mac olaraq tanınır və adını Macintosh alma növündən
alır.Mac personal komputerlər istehsal edən Apple Computer İnc. şirkətinin
bir məhsulu olan əməliyyat sistemidir.Macintosh-un istehsalına 1984-cü ildə
başlanılmışdır.Onu da qeyd edək ki,Apple şirkəti siçan və qrafik interfeysdən
ilk dəfə istifadə edən
UNİX - 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən Bell Laboratori- yalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir.UNİX törəməli əməliyyat sistemləri çox prosessorlu bahalı komputerlərdən bir prosessorlu sadə ev komputerlərinə qədər bir çox cihaz üzərində işləyə bilən test edilmişsistemlərdir.
Linux - UNİX-ə texniki mənada bənzəyən redaktə qabiliyyətli müstəqil bir əməliyyat sistemidir. Linux hər hansı bir komputer sistemində problemsiz işləmə qabiliyyətinə malikdir. Çox geniş bir təchizat dəstəyinə malik olan Linux netbuk,noutbuk,server komputerləri,is stansiyaları,ağıllı telefon,stolüstü komputerlər kimi hər bir platformada tam bir uyğunlaşma içərisində işləmək qabiliyyətinə malikdir..
Palm OS - Garnet OS kimi də tanınan Palm mobil əməliyyat sistemi 1996-cı ildə PDA-lar üçün Palm İnc şirkəti tərəfindən istehsal edilməyə başlanılmışdır.Palm OS əllə toxunula bilən (touchscreen) qrafik istifadəçi interfeysi ilə asan istifadə olunması üçün istehsal edilmişdir.
UNİX - 1969-cu ildə Ken Tompson və Denis Riçi tərəfindən Bell Laboratori- yalarında yaradılmış olan çox istifadəçili və çox vəzifəli quruluşu dəstəkləyən bir əməliyyat sistemidir.UNİX törəməli əməliyyat sistemləri çox prosessorlu bahalı komputerlərdən bir prosessorlu sadə ev komputerlərinə qədər bir çox cihaz üzərində işləyə bilən test edilmişsistemlərdir.
Linux - UNİX-ə texniki mənada bənzəyən redaktə qabiliyyətli müstəqil bir əməliyyat sistemidir. Linux hər hansı bir komputer sistemində problemsiz işləmə qabiliyyətinə malikdir. Çox geniş bir təchizat dəstəyinə malik olan Linux netbuk,noutbuk,server komputerləri,is stansiyaları,ağıllı telefon,stolüstü komputerlər kimi hər bir platformada tam bir uyğunlaşma içərisində işləmək qabiliyyətinə malikdir..
Palm OS - Garnet OS kimi də tanınan Palm mobil əməliyyat sistemi 1996-cı ildə PDA-lar üçün Palm İnc şirkəti tərəfindən istehsal edilməyə başlanılmışdır.Palm OS əllə toxunula bilən (touchscreen) qrafik istifadəçi interfeysi ilə asan istifadə olunması üçün istehsal edilmişdir.
46.MS Windows əməliyyat sistemi və onun versiyaları.
Windows -
Maykrosoft şirkətinin personal komputerlər və serversistemləri
üçün Windows NT-nin kernel sistemi üzərində qurulmuş olan 6-cı əsas
distributividir.Windows XP 25 oktyabr 2001-ci il tarixində satışa təqdim
edilmişdir.XP adı ingilis sözü olan "experience" sözündən gəlir və
Azərbaycan dilində mənası "təcrübə" deməkdir.Windows XP hal-hazırda
dünyada ən çox istifadə edilən əməliyyat sistemidir.Windows XP əvvəlki
distributivlərindən fərqli olaraq tamamilə 32 bitlik Windows NT və Windows 2000
kernel sistemi üzərində qurulmuşdur.Onu da qeyd etmək lazımdır ki,Windows
əməliyyat sisteminin əvvəlki versiyaları aşağıdakılardır:
·
Windows 1.0
·
Windows 2.0
·
Windows 3.0
·
Windows 95
·
Windows 98
·
Windows NT
Bu kernel system 16 və
32 bitlik tətbiqləri işlədə bilir və göy ekran səhvlərini azaldır.Windows əməliyyat
sistemi ailəsinin Cairo,Nashville,Neptune,Odyssey kimi versiyaları satışa
çıxarılmayaraq ləğv edilmişdir.Maykrosoft şirkəti Windows XP-in satışını 30
iyun 2008-ci il tarixindən etibarən dayandırmışdır:amma bəzi mini noutbuklarda
hələ də qurulu olaraq XP gəlməkdədir.
Masaüstünün standart elementləri.
Windows XP
Əməliyyat sisteminin idarə edilməsi
Windows ilk
növbədə Siçanın göstəricisi ilə idarə olunmağa hesablanıb; idarə olunmanın
alternativ üsulu klaviatura vasitəsilədir. Siçanın göstəricisi adətən ekranda
sola yönəlmiş ox ilə işarə olunur. Bu
göstərici siçanın yerini dəyişdikcə eyni istiqamətdə hərəkət edir.
Siçanın
göstəricisi vasitəsilə əsasən aşağıdakı Əməliyyat yerinə yetirilir.
Düymənin
basılması – Siçanın göstəricisi sol düyməsinin qısa müddətə basılması (adətən
sol düymə nəzərdə tutulur);
Düymənin
iki dəfə basılması – düymənin qısa müddətli fasilə ilə iki dəfə basılması;
Windows XP Əməliyyat sistemi yükləndikdən sonra ilk olaraq ekranda üzərində sənədin,
qovluqların, proqramların, Windows əlavələrinin qrafiki təsviri – nişanlar və
yarlıqlar olan İşçi stol (Рабочий стол, Desktop) görünür.
Adətən
standart olaraq işçi stolun üzərində aşağıdakı nişanlar yerləşir.
1. Mənim kompüterim (Мой компьютер, My computer)
2. Zibil qutusu (Корзина, Recycle Bin)
3. Şəbəkə göstəricisi (Сетевое окружение, Network Neigh Borhood)
4. Mənim sənədlərim (Мои документы, My documents)
5. İnternet Explorer və s.
Start(ПУСК)menyusu.
İşçi
stol 2 idarəedici elementə: Başla (Пуск, Start) düyməsinə və Məsələlər
panelinə (Панель задач, Taskbar) malikdir. Başla (Пуск, Start) düyməsi adətən ekranın sol aşağı
küncündə yerləşir.
Bu düyməni sıxdıqda Əməliyyat
sisteminin Baş menyusuna (Главное меню) daxil ola bilərik. Baş menyu Əməliyyat
sisteminin bütün imkanlarından istifadə etməyə imkan verən əmrlər siyahısından
ibarətdir aşağıdakı cədvəldə baş menyunun əmrlərinin siyahısı və funksiyaları
öz əksini tapmışdır.
Əmrlər Funksiyaları
Proqramlar (Программы, Programs) Proqramlar siyahısından bu və ya digər
proqramı yükləyə bilərik.
Sənədlər (Документы ,documents) İstifadə edilmiş axırıncı 15 sənədin
siyahısından bu və ya digər sənədi aça bilər.
Axtarış (Поиск, Find) Qovluğu,
faylı, elektron poçt məlumatını, şəbəkəyə qoşulmuş kompüteri axtarıb tapmağa
imkan verir.
Sazlama (Настройка, Settings) Kompüteri öz zövqümüzə və tələbatımıza görə
sazlamaq imkanı yaradır.
Arayış (Справка, help) Windows Əməliyyat sisteminin iş prinsipi
haqqında məlumat almağa imkan verir.
Yerinə yetirmək (Выполнить, Run) Adı ilə proqramı yükləmək, sənədi və ya
qovluğu açmağa imkan verir.
İşi bitirmək (Завершение работы, Shut down) Kompüteri söndürmək və ya yenidən yükləməyə
imkan verir.
54.MS office proqramlar paketi və təsnifatı.
Microsoft Office — tətbiqi proqram
təminatının ofis paketi. Microsoft şirkəti tərəfindən Microsoft Windows və Apple Mac OS X əməliyyat
sistemləri üçün yaradılmışdır.
Bu
proqram paketinə müxtəlif növ sənədlərlə işləmək üçün proqram təminatları
daxildir: mətn prosessoru, elektron cədvəl, verilənlər bazası və s. Microsoft
Office OLE obyektləri üçün serverdir.Visual
Basic dilində yazılmış makrosları dəstəkləyir.
·
Microsoft Office Word — mətn prosessoru.
Müxtəlif sənədlərin hazırlanmasında və
redaktəsində istifadə edilir.
·
Microsoft Office Outlook — şəxsi
kommunikator. Proqrama daxildir: təqvim, tapşırıqlar planı,
elektron poçt, ünvanlar kitabçası.
·
Microsoft Office
Access —
verilənlər bazasının idarəetmə sistemi. VB-nın yaradılması və idarə edilməsində
istifadə edilən tətbiqi proqramdır.
55.MS WORD
Microsoft Word – güclü mətn redaktoru olub istənilən
mürəkkəb sənəd yaratmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda dünyada ən populyar
proqram hesab olunur.
Yeni sənədin yaradılması
Word proqramının
daxilində eyni zamanda bir neçə sənəd yaradıla və emal oluna bilər. Bunu
yoxlamaq üçün, yeni sənəd yaradın:
Файл (File) →
Создать… (New…) və ya alətlər panelində Создать düyməsindən istifadə edilir.
Общие шаблоны → Шаблоны pəncərəsindən lazım olan şablon seçilir → OK.
Yeni sənəd
yarandıqdan sonra, əvvəlki sənədə bir neçə usul ilə qayıtmaq olar, bundan əlavə
hər iki sənədi eyni zamanda ekranda görmək və asanlıqla işləmək olar.
Mətnin yaddaşda
saxlanılması
Artıq hazır olan mətni müxtəlif yaddaş qurğularında saxlamaq olar
(Daimi yaddş qurğusunda, disketdə, CD diskində, flyaş kartda). Ümumiyyətlə isə
mətnləri ilk əvvəl yaddaş diskində (vinçesterdə) saxlamaq məsləhətdir. Dəyişən
(floppi 3½) disklərdən isə mətni başqa kompyuterə aparmaq üçün, və ya vacib sənədlərin
ehtiyyat nüsxələrini saxlamaq üçün istifadə edilir. MS Word proqramı fayl
saxlamaq üçün C: diskində yerləşən Мои документы (My documents) qovluqundan
istifadə edir. Mətni yaddaşa vermək üçün: Файл (File) → Сохранить (Save).
Sənədin adı Имя файла (File name) sətrinə daxil edilir və
Сохранить (Save) və ya Ctrl+S düyməsi basılır. Sənədin və qovluğun adınının
yalnız ingilis hərfləri ilə adlandırılması məsləhətdir. Faylın adında
*,?,/,\,:, və " işarələri işlətmək qadağandır.
Hər hansı fayl əsasında
yeni faylın yaradılması
Файл (File) → Сохранить как... (Save As… ) əmrini seçin, açılan
«Сохранение документа» pəncərəsində faylın adını dəyişin və başqa qovluq seçin
(yaradın) və Сохранить (Save) düyməsini basın.
Sənədə parol qoymaq
üçün
1.
Файл (File) → Сохранить (Save As.…) → «Сохранение документа» pəncərəsində
sənədi yaddaşa yazmamışdan əvvəl Сервис (Tools) düyməsi vurulur və «Параметры
безопасности» əmri vasitəsilə «Безопасность» pəncərəsi açılır → Faylı və yazını
qorumaq məqsədilə parol daxil edilir → OK .
2.
Сервис (Tools) menyusu → Параметры… → Açılan pəncərənin «Безопасность»
hissəsində olan sahələrə parol daxil edilir → OK.
Yaddaşda olan faylın
açılması (ekrana gətirilməsi)
Artıq bir dəfə yaddaşa verilmiş mətni tapmaq üçün onun adını və
yerləşdiyi qovluğu bilmək lazımdır. Файл (File) menyusundan → Открыть... (Open)
seçin, «Открытие документа» pəncərəsində əvvəlcə qovluğu tapın, qeyd edin →
«Открыть» düyməsini basın → faylı tapıb üzərində düyməni iki dəfə basın və ya
yenidən «Открыть» düyməsini basın.
Bir fayl daxilində sənədin
bir-neçə versiyasının yaradılması
Файл (File) menyusundan → Версии... əmri seçilir → Версии
документа pəncərəsində Сохранение düyməsi basılır, açılan Сохранение версии pəncərəsində
versiyaya ad verilir → OK. Sənəd dəyişdirilir, göstərilən üsulla yeni versiya
yaradılır. Əməliyyat bir-neçə dəfə təkrar olunur. Hər hansı versiyanı ləğv etmək
üçün Удалить (Delete), açmaq üçün isə Открыть (Open) düymələrindən istifadə
edilir.
Sənədə çapdan öncə
baxışın keçirilməsi
Sənədin ümumi görünüşünə baxmaq üçün Файл (File) menyusundan →
Предварительный просмотр (Preview) seçin → açılan Просмотр pəncərəsində
«Несколько страниц» düyməsi vasitəsilə eyni zamanda bir-neçə səhifəyə baxmaq
mümkündür. Закрыть düyməsi vasitəsilə səhifəyə baxış rejimindən çıxın.
Создать -Yeni fayl yaratmaq üçün;
Открыть (Ctrl+O) - Mövcud Word faylını açmaq üçün;
Сохранить (Ctrl+S) - Word faylını yaddaşa yazmaq üçün;
Конверт -Word faylının surətini internetlə ötürmək üçün;
Печать (Ctrl+P) – Word faylını çapa vermək üçün;
Предварительный просмотр - Çapdan öncə baxış;
Правописание (ABC) - Word sənədində qrammatik səhvləri yoxlamaq üçün;
Справочные материалы - Word pəvcərəsinin sağ tərəfində məlumat axtarış pəncərəsini açır.
Вырезать (Ctrl+X) - Mətnin seçilmiş hissəsini kəsərək bufer yaddaşa ötürür.
Копировать (Ctrl+C) - Mətnin seçlmiş hissəsinin sürətini bufer yaddaşa ötürür.
Вставить(Ctrl+V) - Bufer yaddaşdakı informasiyanı kursor yerləşən yerdə yerləşdirir.
Копировать формат – Mətnin seçilmiş hissəsinin formatının surətini çıxarır.
Отменить (Ctrl+Z) - Bir və ya bir neçə əməliyyatdan imtina etmək üçün.
Повторить (Ctrl+Y )- İmtina edilmiş əməliyyatın qaytarılması, bərpası.
Вставить гиперссылка (Ctrl+K) - Word faylı ilə digər faylın arasında hiper əlaqə yaradır.
Панел границ – Cədvəl alətlər lövhəsini ekrana gətirir və ekrandan ləğv edir.
Вставить таблицу - Word səhifəsinə cədvəl yerləşdirmək üçün.
Добавить таблицу Excel - Word səhifəsinə Excel cədvəlini yerləşdirmək üçün.
Колонки - Word səhifəsini sütunlara bölmək üçün.
Панел рисования- Ekrana şəkil lövhəsini gətirir və ləğv edir.
Схема документа - Word səhifəsinin sol tərəfində sənədin sxemi yerləşən pəncərəni açır.
Непечатаемые знаки – Görünməyən işarələri Word səhifəsinə gətirir
Открыть (Ctrl+O) - Mövcud Word faylını açmaq üçün;
Сохранить (Ctrl+S) - Word faylını yaddaşa yazmaq üçün;
Конверт -Word faylının surətini internetlə ötürmək üçün;
Печать (Ctrl+P) – Word faylını çapa vermək üçün;
Предварительный просмотр - Çapdan öncə baxış;
Правописание (ABC) - Word sənədində qrammatik səhvləri yoxlamaq üçün;
Справочные материалы - Word pəvcərəsinin sağ tərəfində məlumat axtarış pəncərəsini açır.
Вырезать (Ctrl+X) - Mətnin seçilmiş hissəsini kəsərək bufer yaddaşa ötürür.
Копировать (Ctrl+C) - Mətnin seçlmiş hissəsinin sürətini bufer yaddaşa ötürür.
Вставить(Ctrl+V) - Bufer yaddaşdakı informasiyanı kursor yerləşən yerdə yerləşdirir.
Копировать формат – Mətnin seçilmiş hissəsinin formatının surətini çıxarır.
Отменить (Ctrl+Z) - Bir və ya bir neçə əməliyyatdan imtina etmək üçün.
Повторить (Ctrl+Y )- İmtina edilmiş əməliyyatın qaytarılması, bərpası.
Вставить гиперссылка (Ctrl+K) - Word faylı ilə digər faylın arasında hiper əlaqə yaradır.
Панел границ – Cədvəl alətlər lövhəsini ekrana gətirir və ekrandan ləğv edir.
Вставить таблицу - Word səhifəsinə cədvəl yerləşdirmək üçün.
Добавить таблицу Excel - Word səhifəsinə Excel cədvəlini yerləşdirmək üçün.
Колонки - Word səhifəsini sütunlara bölmək üçün.
Панел рисования- Ekrana şəkil lövhəsini gətirir və ləğv edir.
Схема документа - Word səhifəsinin sol tərəfində sənədin sxemi yerləşən pəncərəni açır.
Непечатаемые знаки – Görünməyən işarələri Word səhifəsinə gətirir
MS
EXCEL.
1987-ci
ildə Microsoft firması Excel adlı cədvəl redaktoru işləyib
hazırlamışdır.Hazırda onun Excel 8.0 for Windows 95/98, Excel-2000, Excel XP və
digər versiyaları istifadə edilməkdədir. Excel əsasən mühasibat işlərində və
iqtisadi hesablamalarda istifadə edilir.Elmi –texniki hesablamalarda Excel-in əhəmiyyətli
rolu vardır.Bu istiqamətdə Excel-in əsas təyinatı aşağıdakılardır.
1.Böyük verilənlər kütləsi üzərində
eyni tipli informasiyaların aparılması
2.Yekun hesablamaların
avtomatlaşdırılması
3.Parametrlərin qiymətlərinin
seçilməsi yolu ilə məsələlərin həlli,düsturların tabulyasiyası
4.Eksperiment nəticələrinin
emalı
5.Parametrlərin optimal qiymətlərinin
aparılması
6.Cədvəl tipli sənədlərin
hazırlanması
7.Mövcud məlumatlar əsasında diaqram və qrafiklərin qurulması
Excel sənətinin strukturu.
Excel sənədi BOOK adlanır.Excel faylın genişlənməsi
3 səifə ilə tərtif olunur.Hər səifə 256 sütündan ,65636 sətrdən ibarətdir.Sütünlar
inglis əlifbası ilə AZ-ZA sırasında düzülmüşdür.1 və 2 hərfi ilə işarə
olunur.Sütün və SƏtrlərin kəsişməsində xanalar yerləşir.Xanaların ünvanı
sütünün adından və sətrin nömrəsindən təşkil olunur.Məsələn A1, DA207.Akriv
xananın aşağı saı quşəsində marker yerləsir.
EXCEL
Verilənlərin cədvələ daxil edilməsi və formatı.
Excel xanasına verilənləri daxil etdikdən
sonra aşağıdakı düymələrdən birini basmaq lazımdır,
CTRL-aşağıdakı xana aktiv olur.
Shift+ Ctrl-yuxarıdakı xana aktiv olur.
Tab-sağdakı xana aktiv olur.
Shift+Tab-soldakı xana aktiv olur.
Excel xanasına verilənlərin aşağıdakı növləri
daxil ola bilər.
1. Rəqəmlər(tam və həqiqi)
2.Mətinlər(256 simvola qədər)
3.Tarix.
4.Vaxt.
Xananın işərisinə şəkildə qoymaq
mümkündür.Exceldə verilənlərin formatını dəyişmək üçün FORMAT CELL əmrindən
istifadə olunur.Mətnləri isə xananın müxtəlif mövqeyində yerləşdirmək ,xananı çərçivəyə
almaq və xananı parola qoymaqla mühafizə etmək mümkündür.
EXCELDƏ
hesablama.
Exceldə 2+3= yığsaq olduğu kimi qalar. Səbəbi ondadır ki, Excel bu ifadəni
mətn kimi qəbul edir. Niyyətimizin hesablama olduğunu Excelə bildirmək üçün =
işarəsini əvvəldə qoymaq lazımdır. Yəni, =2+3 və Enter düyməsi. Yadda saxlayın,
nə vaxt və nə cür hesablama aparmaq istəsəniz əvvəlcə = işarəsini qoyun. Riyaziyyatda istifadə olunan əməliyyat
operatorları Excel proqramında da istifadə olunur: + - * / % ^ (qüvvətlə yüksəltmə).Əməliyyatların
EXCELDƏ funksiyalar.
Excel proqramı
istifadəçiyə 300 dən artıq funksiya təklif edir.Excel funksiyaları aşağıdakı
kateqoruyalara bölünür:
1.Mətni f-lar.
2.Riyazı.
3.Məntiqi.
4.Vaxt və tarix.
5.Maliyyə
6.Statistik
Funksiyalardan
istifadə etmək üçün вставка функции əmrindən istifadə edilir.Ekrana gəlmiç pəncərədən
əvvəlcə funksiyanın kateqoriyası, sonra isə lazimi funksiyalar seçilir.
Məntiqi ifadənin hesablanması.
1)Not
2) AND
3) Or
T and T=T T or T=T
T and F=F T or F=T
F and T=F F or T=T
F and F=F F or F=F
Exceldə siyahılar və onların üzərində əməliyyatlar.
Excel siyahılarında hər
sütün subyektləri xarakterizə edir.Hər sətir isə bir subyektin bütün
xarakteristikalarını əks etdirir.Siyahılarda sütünların başlıqları Sahə
adlanır.Hər sətir isə yazı adlanır.
Sıralama əməliyyatı-verilənlərin bir
sahə üzrə artan ya azalan ardıcılıqla və yaxud əlifba sırası ilə (A-Z) (Z-A)
düzmək mümkündür.
Süzgəcdən keçirmə əməliyyatı- (filtr)-Bu
əməliyyatın tədbiqi vasitəsilə siyahıdan yalnız qoyulan şərtlərə cavab verən
yazıları ekrana gətirmək olur.Əməliyyatı tədbiq etmək üçün Данные –Дата фильтр-Autofiltr əmrlərini ardıcılıqla seçmək
lazımdır.Nəticədə siyahıda üçbucaq formalı bir işarə meydana gələcək.Onun üstünə
mausu gətirib vurmaqla istəlinən əməliyyatı yerinə yetirmək mümkündür.
EXCELDƏ DİOQRAM qrafik təsviri.
Dioqram qurmaq
üçün ilk növbədə cədvəli iraləyirik, Ondan sonra VSTAVKA menyusunda yerləşən
dioqram ustası adlanan dialoq pəncərəsini açırıq və burdan isə dioqram növünü
seçirik.Dioqram qurulması 4 mərhələdən ibarətdir.Dioqramın həmçinin aşağıdakı
növləridə mövcuddur:
Qistoqram,qrafiklər,dairəvi dioqram,xalqavari,konuslu və 3 D ölçülü
dioqramlarda mövcuddur.
90.Verilənlər Bazası.
Verilənlər
bazası
müəyyən əlamətlərinə görə əlaqələndirilmiş, struktur formasında məlumatlar
toplusudur.
İdarəetmə
sistemləri verilənlər bazalarını tərtib və emal edən sistemlərdir. Sistemlər üç
qrupa bölünür:
1.
Relyatsion
2.
Şəbəkə
3.
İerarxik
Relatsion
tipli bazalarda verilənlər 2 ölçülü cədvəl şəklində tərtib olunur. Daha mürəkkəb quruluşa malik olan məlumat toplusu şəbəkə
və ierarxik sistemlərlə idarə olunur.
Access tətbiqi proqramı verilənlər
bazalarının idarəetmə sistemlərindən biridir, VB-nın tərtibi və emalı üçün
istifadə olunur. Verilənlə bazasının tərtib hissələri:
1.
sahə(pole)
2.
yazı(zapis)
3.
cədvəl
Sahə - hər hansı bir obyekti
xarakterizə edən müəyyən bir elementdir. Misal üçün obyekti tələbə olan verilənlə
bazasında obyekti xarakterizə edən amillər tələbənin adı, soyadı, təvəllüdü,
cinsi və s. – sahələrdir. Cədvəl
rejimində sahənin təsviri üçün sütun ayrılır. Sahənin adı cədvəldə sütunun adı
olur.
Yazı – Konkret obyekt haqqında tam
məlumat yığımıdır. Obyekti tələbə olan verilənlər bazasında bir tələbə haqqında
olan tam məlumatdır. Cədvəl rejimində yazı sətirlərdir.
Məntiqi, qarşılıqlı əlaqəli və müəyyən bir predmet oblastı əhatə
edən verilənlər toplusu relyatsion bazanı təşkil edir. Və yaxud verilənlər
bazası müəyyən predmet oblastının bütün obyektləri haqqında toplanan məlumatlar
toplusudur.
Relyation
bazasını idarəedən sistemlər: FoxPro, Clipper, Or...,
Access və s..
VBİS xüsusi obyektlərə malikdir və bu
obyektlərin köməyi ilə VB-nın yaradılması və istifadəsi ilə bağlı bütün işləri
idarə edir. VBİS-in
işi ilə Microsoft Access-in nümunəsində tanış
olaq. VBİS Access-in obyektləri bunlardır:
1.
Cədvəl - VB-nin əsas və
ən vacib obyektidir, belə ki, verilənlər məhz bu cədvəllərdə saxlanılırlar.
2.
Sorğu – VB-nin emalı
üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi strukturlardır. Sorğuların köməyi ilə verilənlər
nizamlanır, seçilir, dəyişdirilir, daha doğrusu emal olunurlar.
3.
Forma – bazaya yeni
verilənlərin daxil edilməsinə və ya onlara baxış keçirməyə imkan verən
obyektdir.
4.
Hesabat – formanın
«əksidir». Hesabatın köməyilə verilənlər münasib şəkildə printerə və ya ekrana
çıxarılır.
5.
Makroslar –
makrokomandalardır. Baza ilə işləyərkən tez-tez istifadə olunan hər hansı
əməliyyatlar ardıcıllığını, bir neçə komandaları bir makrosda qruplaşdırırlar
və onu klavişin bir düyməsinə mənimsədirlər.
6. Modullar – bu Visual
Basic dilində yaradılmış proqram proseduralarıdır.
·
VBİS-in
təsnifatı. VBİS VB- nın üç modelinə uyğun olaraq iyerarxik, şəbəkə və relyasion
ola bilərlər. Birinci ikisinin çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar
yazıları birləşdirən daxili fiziki göstəriciyə əsasən qurulurlar. Relyasion
strukturlu VB yeganə bir məntiqi göstəriciyə əsasən qurulur. Relyasion VB
adətən münasibətlər və daxil olan atributlar sayı ilə müəyyən olunur.
Bu gün ən geniş yayılmış VBİS verilənlərin
relyasion modelinə əsaslanırlar. Bu, digərləri ilə müqayisədə onların daha sadə
anlaşılması və yüksək göstəricilərə malik olması ilə əlaqədardır. VB relyasion
idərə sistemləri (VBRİS) idarə etdikləri VB-nin tutumu və istifadəçilər sayına
görə aşağıdakı kimi təsnifata malikdirlər:
1. Yüksək səviyyəli RVBİS.
Bu RVBİS-lər yüzlərlə və minlərlə giqabayt (Gb) tutumlu nəhəng VB-nı idarə
etməyə və onlardan eyni zamanda minlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan
verir. Belə sistemlərdən nəhəng korporasiyalarda istifadə olunur. Bu sistemin
nümayəndələri: ORACLE7, ADABAS 5.3.2., SQL SERVER11.
2.
Orta
səviyyəli RVBİS. Bu RVBİS-lər bir neçə yüz Gb tutumlu VB-ni idarə etməyə və
ondan eyni zamanda yüzlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan verir. Bu
sistemlərdən çox böyük olmayan korporasiyalarda və böyük firmalarda istifadə
olunur. Nümayəndələri: IntelBase 3.3,
Informix-OnLine7.0, Microsoft SQL Server 6.0.
3.
Aşağı səviyyəli RVBİS.
Bu RVBİS-lər 1 Gb tutumlu VB-nin idarə olunmasına və 100-ə qədər istifadəçinin
eyni zamanda istifadəsinə imkan verir. Bunlar çox da böyük olmayan
müəssisələrdə istifadə olunurlar. Nümayəndələri: NetWare SQL 3/0, Gupta
SQL-Base Server.
4.
Stolüstü VBİS. Bu
sistemlər bir istifadəçi üçün nəzərdə tutulmuşlar, stolüstü VB-nin yaradılması
və ya kliyent kimi VB-nın serverinə qoşulmaq üçün istifadə olunurlar.
PowerPoint 2000 təqdimatların - yə’ni şəkil
və qrafiklərin göstərilməsi ilə müşayət edilən mühazirələrin tərtibi üçün
istifadə olunan proqramdır. Təqdimat slaydlar ardıcıllığından ibarətdir. Hər
slayda mühazirənin mətnindən əlavə müxtəlif qrafiklər, hərəkət effektləri
vasitəstilə hərəkətə gətirilən şəkillər daxil edilə bilər. Hazır təqdimatlar
dinləyicilərə çap edilmiş qrafik materiallar şəklində yaxud elektoron
slayd-film kimi təqdim edilir. İnteraktiv təqdimatın göstərilməsi tamaşaçı
tərəfindən də idarə oluna bilər.
PowerPoint 2002-ni işə salmaq üçün siçanın (maus) oxunu Start düyməsinin üzərinə gətirərək sol düyməni sıxın. Açılan menyudan Proqramlar (Programs) sətrini, alt menyudan isə Microsoft PowerPoint sətrini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.
PowerPoint 2002-ni işə salmaq üçün siçanın (maus) oxunu Start düyməsinin üzərinə gətirərək sol düyməni sıxın. Açılan menyudan Proqramlar (Programs) sətrini, alt menyudan isə Microsoft PowerPoint sətrini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.
Başlığın altında 9 bənddən ibarət olan
menyu sətri yerləşir . Menyunun altında alətlər lövhələri yerləşir. Standart
adlanan alətlər lövhəsinin köməyi ilə təqdimatın açılması və bağlanması,
obyektlərin və slaydların əlavə edilməsi, obyektlərin surətinin çıxarılması və
göstərilən yerdə yerləşdirilməsi kimi əməliyyatlar yerinə yetirilir. Bu
lövhənin altında Formatlaşdırma lövhəsi yerləşir. Formatlaşdırma lövhəsinin
düymələri ilə seçilmiş mətnin şrifti və istiqaməti dəyişdirilir, hərəkət
effektləri tətbiq edilir. Pəncərənin aşağısında Rəsm lövhəsi yerləşir. Alətlər
vasitəsilə yerinə yetirilən əməliyyatlar, menyu bəndlərinin müəyyən sətrinin
seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.
Ekranda PowerPoint dialoq pəncərəsini görürüsünüz (şəkil 2). Bu pəncərədən təqdimatın yaradılma üsulu seçilir. Avtoməzmun Ustası strukturu əvvəlcədən tə’yin edilmiş təqdimat hazırlayır. Təqdimatın hazır Tərtibat şablonlarından (Slide Layout) istifadə edərək yaxud boş slaydlar üzərində (Blank Presentation) öz istəyinizlə şəkil və mətn yerləşdirməklə yarada bilərsiniz.
Ekranda PowerPoint dialoq pəncərəsini görürüsünüz (şəkil 2). Bu pəncərədən təqdimatın yaradılma üsulu seçilir. Avtoməzmun Ustası strukturu əvvəlcədən tə’yin edilmiş təqdimat hazırlayır. Təqdimatın hazır Tərtibat şablonlarından (Slide Layout) istifadə edərək yaxud boş slaydlar üzərində (Blank Presentation) öz istəyinizlə şəkil və mətn yerləşdirməklə yarada bilərsiniz.
Объекты в приложении PowerPoint
Misal üçün, Layihələr (Projects)
bölməsindən Project Post-Mortem-i seçin. İrəli (Next) düyməsini
sıxın.
Burada 5 variant var:
· ekranda təqdimat (On-screen
presentation)
· İnternetdə
təqdimat (Web-presentation)
· ağ-qara təqdimat (Black and white
overheads)
· rəngli
təqdimat (Color overheads)
· 35 mm
slaydlar (35 mm
slides)
PowerPoint-da yaradılmış slaydlara müxtəlif
rejimlərdə baxmaq mümkündür.
Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini sıxmaq lazımdır. Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.
Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə cəmləşdirir.
Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin əmrlərindən də istifadə etmək olar .
Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini sıxmaq lazımdır. Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.
Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.
Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə cəmləşdirir.
Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin əmrlərindən də istifadə etmək olar .
Təqdimatın yadda
saxlanması haqqında suala Hə (Yes) cavabı verin.
Tərtibat şablonları və rənglərin seçilməsi
Təqdimatın xarici görünüşünu dəyişmək üçün ən
asan yol şablonu dəyişdirməkdir. Şablonun dəyişdirilməsi rəng sxemini - yəni
təqdimatın elementlərinin və fonunun rəngini, bundan əlavə təqdimatın
formasını; mətnin susmaya görə parametrlərini və sairi dəyişdirir.
firststeps.ppt təqdimatının şablonunu dəyişdirmək üçün onu açın.
Formatà Slayd dizaynı (Formatà Slide Design...) əmrini seçin.
Sağ tərəfdə açılan menyuda müxtəlif şablonlar təklif olunur. Onlara işarələrinin üzərində mausun düyməsini sıxmaqla bir-bir baxmaq olar. Şablonlardan birini, məsələn, Ocean.pot seçin. Tətbiq (Apply) düyməsini sıxın. Gördüyünüz kimi təqdimatın görünüşü dəyişdi .
firststeps.ppt təqdimatının şablonunu dəyişdirmək üçün onu açın.
Formatà Slayd dizaynı (Formatà Slide Design...) əmrini seçin.
Sağ tərəfdə açılan menyuda müxtəlif şablonlar təklif olunur. Onlara işarələrinin üzərində mausun düyməsini sıxmaqla bir-bir baxmaq olar. Şablonlardan birini, məsələn, Ocean.pot seçin. Tətbiq (Apply) düyməsini sıxın. Gördüyünüz kimi təqdimatın görünüşü dəyişdi .
Ekran
boyu nümayiş etdirilən Mühazirəçi Tərəfindən İdarə Olunan (Presented By a
Speaker) rejim, pəncərədə nümayiş etdirilən İstifadəçi Tərəfindən İdarə
Olunan (Browsed By An Individual) rejim,
təqdimatın sonsuz təkrar edilməsi - Avtomatik (Browsed At A Kiosk)
rejimi. Sonuncu slayddan sonra yenidən birinci slayddan başlayaraq nümayişin
Esc düyməsilə
dayandırılması (Loop Continiously
Until "Esc") rejimi. Səssiz rejim (Show Without Narration),
Obyektlərin Hərəkətsiz (Show Without Animation) rejimi, Sürüşdürmə
Zolağı ilə (Show Scrollbar).
Seçmə slaydların nümayiş etdirmək üçün birinci slaydın sayını sayqacın Başlayaraq(From) sahəsində, axırıncı slaydın sayını Qədər (To) sahəsində yazın.
Slaydların avtomatik keçidini ləğv etmək üçün İdarə olunan (Manually) rejimini seçin.
Parametrləri qeyd etdikdən sonra OK düyməsini sıxın.
Seçmə slaydların nümayiş etdirmək üçün birinci slaydın sayını sayqacın Başlayaraq(From) sahəsində, axırıncı slaydın sayını Qədər (To) sahəsində yazın.
Slaydların avtomatik keçidini ləğv etmək üçün İdarə olunan (Manually) rejimini seçin.
Parametrləri qeyd etdikdən sonra OK düyməsini sıxın.
103.MS Publisher proqramı haqqında.
İngilis
dilində “publisher” “nəşr edən,naşir,çap edən”anlamını verir.Adından göründüyü
kimi,Publisher proqramı çap məhsullarının-bülletenlərin,broşürlərin,
elanların,sertifikatların,vizit kartlarının hazırlanması üçün nəzərdə tutulub
Rəng
sxeminin seçilməsi
Lazım
olan şablonu seçin.İnformasiya bülleteninin yaradılması sehrbazı
başladılacaq.Sehrbaz ekrana Personal İnformation dialoq boksunu
çıxararsa,Cancel düyməsini çıqqıldadın.Ekranın sol tərəfində əks olunan
Newsletter Options tapşırıqlar panelində Page Content bəndini çıqqildadın və sənədiniz
üçün sütunların sayını göstərin.Color Schemes bəndini çıqqıldadın.Uyğun dialoq
boksu açılacaq.Siyahıdan rəng sxemlərindən birini seçin,yaxud Custom color
scheme bəndini çıqqıldadın və öz rəng sxeminizi yaradın
Microsoft
Publisher Proqramında bülletenlərin yaradılması
Start
düyməsini çıqqıldadın.Açılan Start menyusunun yuxarı hissəsindəki All Programs
elementini seçin.Açılan yeni menyudan öncə Microsoft Office,sonra isə Microsoft
Office Publisher 2003 bəndini seçin.Ekranda Microsoft Publisher proqramının baş
pəncərəsi açılacaq.Ekranın solunda əks olunan New Publication tapşırıqlar
panelində nəşr növləri siyahısından Publications for Print növünü,sonra isə
News letters növünü seçin.Bu zaman pəncərənin sağ hissəsində informasiya
bülletenlərinin müxtəlif şablonları əks olunacaq
104.MS Outlook proqramı haqqında.
Microsoft Outlook Express - elektron poçt vasitəsi ilə məktub almaq və məktub göndərmək üçün istifadə edilən proqramdır.Microsoft
Outlook pullu proqram təminatının bir qədər sadələşdirilmiş,pulsuz variantıdır.
Windows XP əməliyyat sisteminin tərkibində quraşdırılmış olurdu.Windows Vista əməliyyat
sistemində isə daha interaktiv olan Windows Live ilə əvəz olunmuşdur. Outlook
Express proqramı poçt ilə işləyən bir çox güclü proqramların malik olduqları
imkanlara malikdir.
Outlook Express proqramının imkanları
·
Məktubların əldə edilməsi. Şəxsin poçt ünvana gələn və poçt
serverində yığılan məktublar Outlook Express proqramı vasitəsilə istifadəçinin kompyuterinə gətirilir.
·
Məktubların oxunması. Məktub Outlook Express proqramının xüsusi
panelinin köməyilə və ya ayrıca pəncərədə oxunur.
·
Məktubların göndərilməsi. Outlook Express yeni məktubun
yaradılması, göndərilməsi və HTML kimi göndərilməsini təmin edir.
·
Məktublarla əməliyyat. Outlook Express gələn məktubları
əldə etmək üçün əlavə qovluqların yaradılmasına imkan verir. Müəyyən qayda
qoymaqla gələn məktubları müxtəlif qovluqlara yığmaq mümkündür.
105.Qrafik redaktorlar və
komputerdə qrafikanın növləri.
İnformatikanın
xüsusi bölməsi olan komputer qrafikasına daxil olan çoxsaylı qrafik
proqramlarla yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər
etmək mümkündür. Belə proqramlara Adobe
Photoshop, Picture Publisher, Photostiller, Corel Draw, Macromedia Flash,
Macromedia Freehand, Macromedia Fotographer, Macromedia DreamWeaver, Ulead Gif
Animator və s. missal göstərmək olar. Kompyuterin diskində saxlanılan şəkillər
rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Qrafik redaktorlar üç
qrupa bolünürlər: rastra (piksel), vector və fractal.
1. Rastra qrafika şəkillərin
skanerləşdirilməsi, rəqəmli fofoaparat, videokamera çəkilişləri vasitəsilə
alınır və nöqtələrdən təşkil olunur. Rastra qrafika üçün əsas xarakteristika
vahid uzunluğa düşən nöqtələrin sayıdır.
2. Vector qrafik redaktorlarında
bütün xətlər başlanğıc nöqtə ilə və bu xətti riyazi əks etdirən tənliklərlə
tətin olunur. Burada əsas element xətt nəzərdə tutulduğundan qrafik əks olunma
daha sadə və asandir.
3.
Fraktal
qrafika vector
qrafikası kimi riyazi hesablamalara əsaslanır, onun baza elementlərini isə
riyazi düsturların özləri təşkil edir. Bu düsturların köməyilə üçölçülü
obyektlərin, suxur laylarının və s. imitasiyalar yaradılır.
106.Qlobal şəbəkənin
strukturu, növləri,qurulmasının əsas prinsipləri,qlobal komputer şəbəkələri.
Kompyuter şəbəkələrinin iki tipi: lokal
və qlobal kompyuter şəbəkələri geniş yayılmışdır.
Qlobal
kompyuter şəbəkələri WAN (Wide Area Network) –
bir-birlərindən çoğrafi uzaq (yer kürəsinin istənilən hissəsindəki)
kompyuterləri, printerləri və digər
qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək
sürətli telefon və peyk rabitəsindən
istifadə olunur. Qlobal kompyuter şəbəkələri
əsasən klient server texnologiyası əsasında fəaliyyət
göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən
iki hissədən idarət olur: Klient və Server.
Ən
böyük qlobal kompyuter şəbəkəsi İnternet kompyuter-informasiya şəbəkəsidir. İnternet özündə milyonlarla kompyuteri
birləşdirən, kompyuter şəbəkələrinin
ümümdünya toplusudur.
Lokal kompyuter şəbəkələri LAN
(Local Area Network) bir muəsissə
daxilində fəaliyyət göstərir və informasiya mübadiləsinə, informasiya və
perferiya avadanlıqlarından birgə istifadəyə şərait yaradır. Şəbəkədə kompyuterlər
kompakt şəkildə yerləşdirilir.
Korporativ
şəbəkə lokal şəbəkəyə aid olub, hər-hansı təşkilat daxilindəki kompyuterləri,
printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, təşkilata aid binalar müxtəlif şəhərlərdə yerləşə
bilərlər.
Qlobal şəbəkənin
strukturu
Qlobal hesablama şəbəkələri müəssisədə olan və ya uzaq məsafədə
yerləşən və informasiya mübadiləsinə ehtiyacı olan
bütün abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır. Bunun üçün
qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər göstərməlidir. Qlobal hesablama şəbəkəsi bir
biri ilə əlaqədə olan üç alt şəbəkədən ibarətdir:
·
Verilənləri ötürmə şəbəkəsi;
·
EHM şəbəkəsi;
·
Terminal şəbəkəsi.
Qlobal şəbəkələrin növləri
80-cı illərdə praktiki olaraq paketlərin
kommutasiyası ilə işləyən yalnız X.25 -
qlobal şəbəkə texnologiyasından istifadə olunurdu. Bu gün seçim xeyli artıb, X.25 şəbəkələri
ilə yanaşı Frame Relay,ATM texnologiyalarından
da istifadə olunur. Bununla yanaşı qlobal komputer şəbkələrində TCP/IP texnologiyasından
da geniş istifadə olunur ki, buna İnternet şəbəkəsini
misal göstərmək olar.
111.İnternet şəbəkəsində domen
adları sistemi.
Domen
– İnternet şəbəkəsində domen adlar fəzasının sahəsidir.
Domen
ad dedikdə domenin simvolik adı nəzərdə tutulur. Domen ad bir domen daxilində
istənilən hərf və rəqəm birləşməsi ola bilər. Domenin tam adı nöqtə ilə
ayrılmış bütün domenlərin adlarından təşkil olunur və İnternetdə nəşr edilmış
hər hansı veb-saytın ünvanını göstərir.
Milli domenlər – .az, .ru, .us və
s.
ccTLD
- milli zonalarda domenlərə nəzarət edən – domen adları və İP ünvanları
bölüşdürən və tənzimləyən Beynəlxalq təşkilatdır.Göründüyü kimi, hər bir ölkə
adına uyğun xüsusi domenə malikdir.
Funksional domenlər – .com, .org,
.net, .info və s.
gTLD
- funksional zonalarda domenlərə nəzarət edən – domen adları və İP ünvanları
bölüşdürən və tənzimləyən Beynəlxalq təşkilatdır.
112.Elektron poçt anlayışı.
Elektron poçt - (Electronic Mail və ya E-Mail) hazırki dövrdə insanlar arasında ən
çox yayılmış ünsiyyət növüdür. Bu ünvan bir neçə saniyə ərzində İnternet şəbəkəsinin
yerləşdiyi istənilən yerə nəinki mətn, veb-səhifə, hətta məktub halında olan
istənilən faylı göndərməyə imkan verir. ABŞ
və Avropadan başlayaraq bu rabitənin adı "e-mail" və ya
"email" formasında yazılır. Qısa olaraq “E-poçt” deyilən
Elektron poçt kompüter vasitəsilə digər İnternet istifadəçilərinə mesaj göndərmə
vasitəsidir. Əlaqə saxlamaq üçün çox yaxşı üsuldur. Yazdığınız məktubu hətta ən
uzaq bir ölkəyə belə bir neçə dəqiqəyə, hətta saniyəyə göndərə bilirsiniz. Həm
də beynəlxalq telefon danışıqları kimi bahalı deyil. 1971-ci
ildə Rels Tomlinson isə bu işarənin, e-poçt serverlərindəki istifadəçiləri
təyin etmək üçün uyğun olduğuna qərar verdi. O tarixdən etibaren @ artıq bu
günki şəkildə e-poçtlardakı istifadə şəklində qovuşmuş oldu.
113.İnternetdə axtarış sistemləri.
İnternetdə,xüsusi halda onun əsas təcəssümü olan
WWW sistemində, saxlanılan informasiyanın həcmini ölçmək qeyri-mümkündür.Onun
ancaq tərtibini qiymətləndirmək olar. Ehtimal olunduğuna görə bu, onlarla və ya
hətta yüzlərlə terabaytdır, Bunlar çox müxtəlif xarakterli və istiqamətli
məlumatlardır.İnternetdə ən son siyasi, mədəni, iqtisadi xəbərləri : hər cür
elmi, texniki, tədris və sorğu məlumatlarını ; müxtəlif mal və xidmətlərin
reklamlarını tapmaq mümkündür. Bura həm də mədəniyyət və incəsənətə- ədəbiyyat,
rəssamlıq,teatr, kino,televiziya həsr olunmuş resurslar da aiddir.Axtarış
sistemləri müxtəlif cür olur_google.com. Yandex.ru Altavista.com yahoo.com
Rambler.ru
axtarış
sistemi internetdə ehtiyac görünən yerə istifadəçini istiqamətləndirən və
istifadəçinin ehtiyacını
qarşılayan və köməkçi bir servizə deyilir. İndi ən çox dünyada yayılmış axtarış sistemi "Google.com"-dur. "Google.com" öz sahəsində liderdir, yəni o, bu sahədə 80% yerə malikdir. Ondan sonra isə "yahoo.com"-dur. O, isə öz sahəsində 10% yerə malikdir. Ondan sonra isə yeni istifadəyə verilmiş "Bing.com" gəlir. Bu da axtarış sahəsində 5% yerə malikdir, - "ntv.com"
qarşılayan və köməkçi bir servizə deyilir. İndi ən çox dünyada yayılmış axtarış sistemi "Google.com"-dur. "Google.com" öz sahəsində liderdir, yəni o, bu sahədə 80% yerə malikdir. Ondan sonra isə "yahoo.com"-dur. O, isə öz sahəsində 10% yerə malikdir. Ondan sonra isə yeni istifadəyə verilmiş "Bing.com" gəlir. Bu da axtarış sahəsində 5% yerə malikdir, - "ntv.com"
1971-ci
ildə Rels Tomlinson isə bu işarənin, e-poçt serverlərindəki istifadəçiləri
təyin etmək üçün uyğun olduğuna qərar verdi. O tarixdən etibaren @ artıq bu
günki şəkildə e-poçtlardakı istifadə şəklində qovuşmuş oldu.
113.İnternetdə axtarış sistemləri.
İnternetdə,xüsusi halda onun əsas təcəssümü olan
WWW sistemində, saxlanılan informasiyanın həcmini ölçmək qeyri-mümkündür.Onun
ancaq tərtibini qiymətləndirmək olar. Ehtimal olunduğuna görə bu, onlarla və ya
hətta yüzlərlə terabaytdır, Bunlar çox müxtəlif xarakterli və istiqamətli
məlumatlardır.İnternetdə ən son siyasi, mədəni, iqtisadi xəbərləri : hər cür
elmi, texniki, tədris və sorğu məlumatlarını ; müxtəlif mal və xidmətlərin
reklamlarını tapmaq mümkündür. Bura həm də mədəniyyət və incəsənətə- ədəbiyyat,
rəssamlıq,teatr, kino,televiziya həsr olunmuş resurslar da aiddir.Axtarış
sistemləri müxtəlif cür olur_google.com. Yandex.ru Altavista.com yahoo.com
Rambler.ru
axtarış
sistemi internetdə ehtiyac görünən yerə istifadəçini istiqamətləndirən və
istifadəçinin ehtiyacını
qarşılayan və köməkçi bir servizə deyilir. İndi ən çox dünyada yayılmış axtarış sistemi "Google.com"-dur. "Google.com" öz sahəsində liderdir, yəni o, bu sahədə 80% yerə malikdir. Ondan sonra isə "yahoo.com"-dur. O, isə öz sahəsində 10% yerə malikdir. Ondan sonra isə yeni istifadəyə verilmiş "Bing.com" gəlir. Bu da axtarış sahəsində 5% yerə malikdir, - "ntv.com"
qarşılayan və köməkçi bir servizə deyilir. İndi ən çox dünyada yayılmış axtarış sistemi "Google.com"-dur. "Google.com" öz sahəsində liderdir, yəni o, bu sahədə 80% yerə malikdir. Ondan sonra isə "yahoo.com"-dur. O, isə öz sahəsində 10% yerə malikdir. Ondan sonra isə yeni istifadəyə verilmiş "Bing.com" gəlir. Bu da axtarış sahəsində 5% yerə malikdir, - "ntv.com"
Подписаться на:
Сообщения (Atom)